فلسفه هنر اسلامی (مجموعه مقالات)

معرفی کتاب

کتاب فلسفه هنر اسلامی (مجموعه مقالات)، حاوی پانزده مقاله در چهار فصل کلی «مبانی نظری هنر»، «قوه خیال»، «موسیقی» و «معماری» است. در هر فصل بحث های متنوعی چون رمز و رازهای حیات پیامبر (ص) و قابلیت های هنر اسلامی، راز بهار در آیینه اسرار، نسبت صناعت و طبیعت در لوامع الاشراق جلال الدین دوانی و ارتباط آن با نظریه میمزیس در فلسفه هنر و مفهوم شناسی واژه هنر در متون اوستایی و پهلوی، رمزگشایی صور در هنر و ادب اسلامی؛
نقد یا تاویل، تاملی در حکمت شیخ کبیر، صدرالدین قونوی، و نظریاتش درباره قوه خیال و عالم مثال، فلسفه خیال در تمدن اسلامی، ابداعات فارابی در مفهوم و کارکرد تخیل، قوه خیال و عالم مثال در اندیشه و آثار امام محمد غزالی و تاملی در مبانی حکمی تخیل هنری مطرح شده است.

همچنین مفهوم شناسی واژه هنر در متون پهلوی و اوستایی و نیز مقالاتی درباره فلسفه معماری به ویژه مبتنی بر هندسه مقدس در کنار نقد آرای کسانی چون الک گرابار و ریچارد اتینگهاوزن در این کتاب به بحث گذاشته شده است. کلیه این مقالات پیش از این در همایش ها و کنگره های ملی و بین المللی ارایه شده یا در نشریات تخصصی به چاپ رسیده اند.

پرداختن به تفکرات زیبایی شناختی صدرالدین قونوی و جلال الدین دوانی در نوع خود سابقه نداشته و برای نخستین بار توسط دکتر بلخاری در این کتاب تشریح شده اند. البته در این میان باید شرح و بسط نظریات غزالی و ارتباط آن با فلسفه هنر را نیز اتفاقی مهم دانست، چرا که غزالی جایگاهی بسیار مهم در تاریخ تفکر اسلامی دارد و دانستن نظریات او می تواند کمک شایانی باشد به راه اندازی یک نظام معرفتی مناسب در تبیین هنر اسلامی.

باید گفت که فلسفه هنر اسلامی یا زیبایی شناسی اسلامی یک علم نوپا است که اکنون فقط در مساله چیستی آن بحث می شود، یعنی هنوز به طور کامل جایگاه این حوزه در نظام فلسفی امروز آن طور که باید و شاید تبیین نشده است و اکثر کتاب ها و مقالات پیرامون این حوزه تلاشی برای شکل دهی مناسب این علم است. در این میان باید به یک نکته مهم توجه شود که تنها نظریاتی قابل قبول و کاربردی خواهند بود که تناقضی را با تفکر اسلامی موجب نشود و یکی از راه های پرهیز از این تناقض ارجاعات مناسب بحث ها به قرآن و روایات صحیح است.

مهمترین نکته این کتاب در ارجاعات دقیق و مناسب به قرآن و روایات محکمه است. تا پیش از این بیشتر ارجاعات در حوزه فلسفه هنر اسلامی به منابع عرفانی بود، اما بلخاری در این کتاب برای تبیین و وضع واژه ها و همچنین تفسیر برخی از اصطلاحات زیبایی شناسی ابتدا به قرآن و روایات رجوع می کند. به عنوان مثال در مباحث مربوط به قوه خیال اساسی ترین مرجع برای وضع واژه قرآن است و در مقاله طبل شیوا و صوراسرافیل، به دلیل همسنجی دو مقوله موسیقایی (که به تبیین جایگاه موسیقی در احیا و ممات در اندیشه اسلامی ختم می شود) آیات قرآن و همچنین تفاسیر آن ها (از منابع معتبر شیعی چون تفسیر تبیان و تفسیر المیزان) مورد بررسی قرار گرفته اند.

یکی دیگر از نکات جالب توجه کتاب فلسفه هنر اسلامی (مجموعه مقالات)، بررسی دقیق مفهوم خیال در نزد حکمای مسلمان و ارتباط آن با هنر است. در این مبحث تمایز میان خیال و تخیل یکی از مسایل مهم است که در نقد هنری کاربرد دارد. در بسیاری کتاب های زیبایی شناسی و نقد ادبی سامویل کارلریج (شاعر و نویسنده انگلیسی و یکی از نظریه پردازان مکتب رمانتیک) را نخستین اندیشمندی می دانند که به بحث درباره خیال و تخیل و وجه ممیزه بین آن ها پرداخت، اما در این کتاب، نویسنده با غور در آرای ابن سینا ثابت می کند که مدت ها پیش از کالریج این ابن سینا بود که این مباحث را به طور کامل مطرح کرد.

کتاب فلسفه هنر اسلامی (مجموعه مقالات)، نوشته حسن بلخاری قهی است و در انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شده است.