آتشکده دیوان حجت الاسلام نیر تبریزی

این دیوان اشعار، دربردارندۀ سه بخش است:
الف) مثنوی آتشکده: در مراثی است و تعداد ابیات آن 2086 بیت است، این مثنوی را به سال 1309 هجری سروده و در پایان آن گفته است:
بس که دل سوز آمد این نظم رده آمد از هاتف به نام آتشکده
شکر کاین منظومۀ مشکین ختام در هزار و سیصد و نه شد تمام
ب) لآلی منظومه: دربردارندۀ قصاید و قطعات و مراثی و مدایح [و رباعیات و مفردات] در اوزان و بحور مختلف که دارای 959 بیت است که در حدود سال های 1314 ـ 1315 سروده است. در مطاوی آن چند نوحۀ ترکی و در پایان غزلی از حجت الاسلام آخوند ملامحمد و دو قصیدۀ فارسی از نیاز برادر صاحب ترجمه آمده است.
ج) دیوان غزلیات: دربردارندۀ غزلیات، رباعیات، مفردات، ساقی نامه و سه قصیدۀ عربی اوست. تمام این مجموعه ابتدا به دست حاج میرزا علی اکبر عماد مدون شده و بعد در سال 1347 شمسی با مقدمه و حواشی حاج میرزا عبدالرسول احقاقی چاپ شده است و دارای حدود پنج هزار بیت است.
در مقدمۀ این کتاب ابیاتی از این شاعر آمده است که خود «نیّر» می گوید: «من فقیه خشک و صوفی تر نیستم و به حکمت یونانی نیز اعتقاد ندارم؛ پیر طریقت من شاه اولیاء یعنی امیر مؤمنان علی است و با مهر او از قشری و صوفی و فلسفی بری هستم». در تحقیق این امر چنان به نظر می رسد که حجة الاسلام نیّر صوفی نیست ولیکن در مکتب عرفان قدم زده است؛ اما با مطالعۀ دقیق و و همه جانبۀ غزلیات وی و مثنوی آتشکده معلوم می شود که با عالم عرفان نیز میانه ای ندارد و بزرگان عرفا را آنچنان که شیخ عطار از ایشان نام می برد را نمی شناسد و وقعی نمی نهد و همین مطلب را نیز به زبان فلسفه بحث می کند و عارف را با صوفی یکی می داند.
آنچه در غزلیات وی شگفت انگیز است این است که وی غالب غزل های خود را با ذکر تخلص «نیّر» و کلمۀ پادشاه و شهنشاه و تاجدار به پایان برده و پس از بیت تخلص، همان کلمۀ شاه یا جهاندار را تفسیر کرده و از شاه ولایت علی (ع) یا اولاد اطهر آن حضرت به گونه ای بسیار زیبا و هنرمندانه نام برده است.
بررسی دقیق مثنوی آتشکده و غزلیات وی نشان می دهد که این شخصیت در حالی که سالیان دراز از محضر استادان فاضل و روحانی در جاهای مختلف بهره برده است و خود در مطالعات قرآنی و به ویژه علم کلام از سرآمدان زمانۀ خویش بوده و مقام و رتبۀ اجتهاد داشته است، در شعر و ادب فارسی و عربی و حتی زبان ترکی مطالعاتی عمیق داشته، لحظه ای از دیوان غزلیات حافظ و نوشته و سروده های سعدی غفلت نورزیده و از نکات دقیق ادبی و بیانی آگاه بوده و نکته های سربسته و مخصوصاً رندانۀ هر دو شاعر پرآوازه را به روشنی می فهمیده است و افزون بر همۀ این مسائل به نظر می رسد که مثنوی مولانا را بیت بیت از حفظ داشته و از مباحث کلامی و شیوۀ استدلال و احتجاج مولانا در همۀ خطابه ها و بحث ها در نوشتن و گفتن بهره می برده است.
فهرست مطالب این مجموعه بدین شرح است:
مقدمه؛ بخش اول: مثنوی آتشکده؛ بخش دوم: لآلی نامه که در دو بند مراثی و مدایح آمده است؛ بخش سوم: غزلیات، رباعیات، مفردات و ساقی نامه؛ تعلیقات و توضیحات.