مشروطه شرعی و مشروعه شرطی: بازخوانی نظریات میرزای نائینی و شیخ فضل الله نوری

نهضت مشروطه، تجربه ای دوپهلو بود؛ از سویی تبلور روح انقلابی مردم مسلمان و جهان ضد استبدادی و ضد استعماری علماء و از سویی دیگر نقطه عطف تحولات بزرگ در نظام سیاسی ـ فرهنگی کشور در نوع ارتباط آن با تمدن غرب بود. در این نهضت، مجتهدین و مراجع بزرگ شیعه در ایران و عراق که نهضت را علیه استبداد و استعمار هدایت می کردند، علاوه بر ملاحظات سیاسی، وارد عرصه نظریه پردازی فقهی و سیاسی در باب سلطنت، جمهوریت، مشروطیت، دموکراسی، پارلمان و انتخابات شده و شاید رساله ها و سخنان آنان، چه در دفاع از مشروطیت و چه در نقد آن، از نخستین مواجهه ها میان فقه سیاسی شیعه با مقولات سیاسی مدرن غرب باشد. در کتاب حاضر، اظهارات و مواضع دو تن از فقهاء بزرگ و مجاهد شیعه یعنی آیت الله نائینی و شیخ فضل الله نوری در باب مشروطیت به چاپ رسیده است. رساله «تنبیه الامه و تنزیه المله» اثر مرحوم نائینی، از مهم ترین رسالات فقهی به نفع مشروطه خواهی، و سخنان و رساله های شیخ فضل الله، یکی از شفاف ترین موضع گیری های فقهی ـ سیاسی در نقد مشروطیت بدون دفاع از استبداد بوده است.