سه گونه اسلام

این کتاب از دو بخش تشکیل شده است: بخش اول شامل گفتاری از شهید آیت الله دکتر بهشتی با عنوان «سه گونه اسلام» است که در سال 1357 ﻫ.ش در اتریش و در جمع دانشجویان عضو اتحادیة انجمن های اسلامی دانشجویان در اروپا ایراد شده است. این دیدار در خلال سفری چندماهه در بهار و تابستان آن سال به اروپا و آمریکا و در پی ضرورت سامان بخشی به حرکت های سیاسی مبارزان مسلمان خارج از کشور و با توجه به ورود نهضت اسلامی مردم ایران به مرحله ای جدید صورت گرفت. دکتر بهشتی در این گفتار به تحلیل جامعه شناختی نهضت اسلام، موضع آیات قرآن نسبت به گروه های گروندة به آن، و پیامدها و دستاوردهای این بحث تاریخی برای کاربست در شرایط آن روز نهضت اسلامی ایران می پردازد.
بخش دوم کتاب نیز شامل گفتاری از ایشان است که در همین زمینه و در سال 1347، در زمان اقامت ایشان در آلمان به عنوان مسئول مرکز اسلامی هامبورگ، در شهر هانوفر با عنوان «مراحل اساسی یک نهضت» ایراد شده است. در حالی که در گفتار نخست به طور عمده بر گونه شناسی هویتی مسلمانان تاکید شده است، گفتار دوم، این گونه شناسی را به مراحل تاریخی نهضت های مسلکی متصل می سازد و به تشریح مراحل پنجگانة آن می پردازد.
هرچند تحلیل تاریخی و محتوایی این دو گفتار با توجه به زمینة زمانی ـ مکانی و نیز اندیشه و شخصیت دکتر بهشتی به مثابه یکی از رهبران انقلاب اسلامی و معماران جمهوری اسلامی بحث مبسوطی است که در این مختصر نمی گنجد، اما توجه به دو نکته حایز اهمیت است. نخست، شیوة نگاه وی به قرآن، سنت و برخی مسائل تاریخی صدر اسلام به عنوان منابع جهت دهنده به زیست مسلمانی در دنیای امروز که دین را از متنی تاریخمند به متنی تاریخ ساز تبدیل می کند. نکتة دیگر، نگرش منظومه ای به دین و معارف برخاسته از آن که در تلاشی موفقیت آمیز، دست به تألیف مؤلفه های گوناگون زده، عرفان و عبادات را به صحنة عمل اجتماعی می کشاند و میان ایمان و زیسمت مصلحانه پیوندی استوار برقرار می سازد.