همزاد (ترجمه ایرج قریب)

این کتاب بعد از مردم فقیر دومین رمان داستایفسکی محسوب می شود. رمان کوتاه همزاد نسبت به زمانش، بررسی شگفت انگیزی در باب روان شناسی آدم های نابهنجار است. قهرمان آن، گولیادکین، کارمند دولت، مبتلا به جنون افزاینده ی تعقیب و آزار، به مردی برمی خورد که عیناً به او می ماند و همنانم اوست. ابتدا گولیادکین با او دوستی می جوید و شغلی در اداره ی خود برایش دست و پا می کند. باقی داستان ماجرای قهرمان را با همزادش مو به مو نقل می کند. گولیادکین با غیظی رو به فزونی مشاهده می کند که او تحسین و عنایتِ بالادست ها و همکارانش را به دست می آورد، حال آنکه کوشش خودش در کسب این مزایا عبث بوده است. در ذهن پریشان او، همزاد رهبر دسیسه ای علیه او می گردد و او بارها بیهوده می کوشد آن آدم گستاخ را لو بدهد. اما اتفاقات آنگونه که او انتظار دارد پیش نمی رود.

واقع گرایی روانشناختی داستایفسکی در این کتاب به جلوه های نیرومند ترس و ترحم دست می یابد. تجزیه و تحلیل حالتهای روحی و افکار شخصیت اصلی این کتاب بی رحمانه و وسواس برانگیز است. قدرتی که بدان داستایفسکی هستی وهم آمیزِ همزاد را نگاه می دارد و ظرافت ژرفکاویِ روان شناختی اش در ذهن منحرف گولیادکین، مهارت هنریِ موثر نویسنده ی جوان را آشکار می کنند نابسامانی روانی قهرمان بی ارتباط به او نیست. همچو می نماید که این نخستین سعی در تحلیل شخصیت ِ شکافته، به اشتغال خاطر بعدی داستایفسکی در باب رُویه های گوناگون دوگانگی در آفریدن برخی از به یادماندنی ترین قهرمانانش پیوسته است. با آنکه هرگز دوباره رُویه های آسیب شناختی[پاتولوژیک] را کاملاً تا مورد گولیادکین فرا نمی برد، باری در صحنه ی معروفی از برادران کارامازوف نزدیکش می رود. در این صحنه ایوان با همزادش رو به رو می شود که به طور بسیار مؤثری دوسوگرایی وی را برملا می کند.