اساس الاقتباس

اساس الاقتباس کتابی است از خواجه نصیر طوسی در علم منطق که به فارسی نوشته شده است. این کتاب پس از منطق شفا بزرگترین و مهمترین کتابی است که در این علم تالیف شده است.
طبق تصریح مؤلف کتاب در مقدمه آن نام کتاب اساس الاقتباس است و در وجه نامیدن آن به این نام می‏گوید و چون این علم به نسبت با دیگر علوم خاصه اقسام حکمت به مثابت قاعده و بنیاد است، این مجموع را بر اساس الاقتباس موسوم کرد.

با این حال جای شگفتی است که مصحح دانشمند کتاب، مرحوم مدرس رضوی در مورد وجه تسمیه کتاب به اساس الاقتباس با وجود تصریح مصنف آن هم در مقدمه کتاب، می‏ گوید.

وجه تسمیه این کتاب به اساس الاقتباس بدرستی معلوم نیست و شاید از آن روی که این کتاب در فن منطق است و منطق هم اساس اقتباس و کسب علوم می‏باشد. خواجه طوسی این نام را برای این کتاب مناسب دیده و تألیف خود را بدین نام نامیده است.
مؤلف کتاب در مورد انگیزه تألیف اساس الاقتباس در مقدمه چنین آورده است در تحریر این مجموع شروع کرده آمد، بر عزم آن که طرفی صالح از آنچه از اهل علم منطق در این فن استفاده کرده است یا بحسب قواعد و اصول این صناعت استنباط نموده بر وجهی که او را روشن شده است ایراد کند و از ابطال مذاهب باطل در هر بابی که مؤدی باشد به اطناب بقدر امکان احتراز کند و اگر در بعضی مواضع بذکر مذهبی فاسد احتیاج باشد به اشارتی موجز اقتصار کند و...

بنابراین غرض مؤلف از تألیف این کتاب ارزشمند، ارائه اثری فنی و تحقیقی و جامع در علم منطق بوده که هم آموخته‏های او را از دیگران در برگیرد و هم بر آرا و اندیشه‏های شخصی او در این علم مشتمل باشد.
پس از منطق شفا و شرح ابن رشد بر منطق ارسطو، کتابی به جامعیت اساس الاقتباس تألیف نشده است و از نظر کیفیت به دلیل در برداشتن محاسن کتب پیشین و محاسنی که مؤلف به آن افزوده است بی‏نظیر است.

مزایایی که این کتاب را بر کتب دیگر این فن متمایز کرده است یکی این است که این کتاب به فارسی ساده تألیف شده و دیگر آن که همان گونه که مؤلف در مقدمه کتاب وعده داده است، از ایرادات و اعتراضاتی که غالبا مفید فائده نیست و جز سرگردانی خواننده نتیجه ای ندارد خالی می باشد و سوم این که شامل تمام فنون منطق است و هر یک از فنون منطق به طور مستوفی در این کتاب مورد بحث قرار گرفته است.
کتاب اساس الاقتباس در چهارچوب منطق 9 بخشی نظام یافته است. از این رو مباحث کتاب در ضمن 9 مقاله و هر مقاله در ضمن چند فن بعضی از مقالات به فن تقسیم نشده‏اند و در ضمن چند فصل عرضه شده‏اند، مثل مقاله دوم و هفتم و نهم و هر فن در ضمن چند فصل ارائه شده است به این ترتیب‏:

مقاله اول در مدخل و مقدمه منطق بنام ایساغوجی در ضمن 4 فن:
فن اول، در مباحث الفاظ در سه فصل‏
فن دوم، در مباحث کلی و جزئی در چهار فصل‏
فن سوم، در مباحث ذاتی و عرضی در چهار فصل‏
فن چهارم، در کلیات خمس در پنج فصل.
مقاله دوم در مقولات عشر قاطیغوریاس در ضمن 9 فصل.
مقاله سوم در عبارات و اقوال جازمه باری ارمیناس در 2 فن:
فن اول، در معرفت اقوال جازمه و احوال انواع و اصناف قضایا در ضمن 16 فصل.
فن دوم، در جهات قضایا و اعتبار آن در ابواب تناقض و عکس در 11 فصل.
مقاله چهارم در قیاس انولوطیقای اول در 2 فن:
فن اول، در قیاس و در 2 قسم‏.
قسم اول، در تعریف قیاس و اقسامش و بیان قیاسات حملی در ضمن 10 فصل.
قسم دوم، در قیاسات اقترانی و استثنائی در ضمن 8 فصل.
فن دوم، در لواحق و عوارض قیاس و ذکر تألیفاتی که شبیه به قیاسند در 12 فصل.
مقاله پنجم در برهان انولوطیقای دوم در 2 فن:
فن اول، در اکتساب تصدیقات یقینی به برهان در 18 فصل.
فن دوم، در کیفیت اکتساب تصورات تام به حد در 12 فصل.
مقاله ششم در جدل طوبیقا در 3 فن:
فن اول، در مقدمات در 5 فصل.
فن دوم، در مواضع در 6 فصل.
فن سوم، در وصایا در 3 فصل.
مقاله هفتم در مغالطه سوفسطیقا در 3 فصل.
مقاله هشتم در خطابه ریطوریقا در 3 فن:
فن اول، در اصول و قواعد خطابه در 4 فصل.
فن دوم، در اعداد انواع در 8 فصل.
فن سوم، در توابع و مانند آن در 4 فصل.
مقاله نهم در شعر بیطوریقا در 3 فصل.