نخستین گزارش مستند از نهضت عاشورا یا واقعة الطف: مقتل ابی مخنف

این کتاب دو نسل پس از واقعه عاشورا نگاشته شده و به جهت شهرت گردآورندۀ آن، به «مقتل ابی مِخنف»، شهرت یافته است. مقتل ابومخنف تا حدود قرن چهارم، موجود بوده، اما بعدها مانند دیگر آثار ابومخنف، از میان رفته است.
کتابی که امروزه با نام «مقتل ابومخنف» شهرت دارد، کتابی مجعول است. محمدهادی یوسفی غروی در کتاب وقعة الطف لابی مخنف، تلاش کرده است با گردآوری و تدوین نقل قول های موجود در تاریخ طبری، مقتل واقعیِ ابو مخنف را بازسازی کند. جواد سلیمانی این کتاب را با عنوان «نخستین گزارش مستند از نهضت عاشورا»، به فارسی ترجمه کرده است.

لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف الازدی مشهور به ابومخنف، در نیمهٔ دوم قرن اول هجری در کوفه به دنیا آمد و در سال ۱۵۷ یا ۱۵۸ هجری درگذشت. او کتاب های بسیاری نوشته است. نجاشی ۲۸ کتاب و ابن ندیم ۳۰ کتاب برای وی برشمرده است.[۱]برخی از آنها عبارت است از: کتاب قتل عثمان، کتاب صفّین، کتاب مقتل محمّد بن أبی بکر ، کتاب مقتل أمیر المؤمنین (ع).
مقتل ابی مخنف، نخستین کتاب درباره واقعهٔ عاشورا است. زمانی که وی نگارش مقتل الحسین را آغاز کرد، هنوز برخی از شاهدان مورداعتمادِ واقعهٔ کربلا، در قید حیات بودند.به گفتهٔ نویسندهٔ وقعة الطف، دلیلی بر تشیع ابو مِخنف در دست نیست، اما روشن است که وی متمایل به اهل بیت (ع) بود و به آنان محبت داشته است.

کتاب مقتل الحسین ابومخنف تا حدود قرن چهارم موجود بوده است، اما بعدها مانند دیگر آثار ابومخنف، از میان رفته است. کتابی که امروزه با نام «مقتل ابومخنف» شهرت دارد، کتابی است مجعول و احتمالاً در قرن ششم ساخته شده است. محمد اسفندیاری برخی از دلایل جعلی بودن این کتاب را چنین برمی شمارد:

محتوای این مقتل با تاریخ طبری بسیار متفاوت است؛ درحالی که طبری بدون واسطه یا با یک واسطه از این کتاب نقل کرده است.
نخستین عبارت این مقتل چنین است: «قال ابومخنف: حدثنا ابوالمنذر هشام عن محمد بن سائب الکلبی» (ص ۵). درحالی که هشام شاگرد ابومخنف بوده است.
در صفحۀ دوازده کتاب آمده است: «روی الکلینی فی حدیث...» درحالی که کلینی نزدیک به صد سال پس از مرگ ابومخنف، به دنیا آمده است.
در صفحۀ ۱۱۳ کتاب آمده است طِرِمّاح بن عَدی پس از آنکه هفتاد نفر را از لشکر عمر سعد کشت، خود نیز کشته شد؛ حال آنکه طبری در تاریخش از ابومخنف نقل می کند که طِرِمّاح بن عَدی در کربلا نبوده است..میرزا حسین نوری (محدث نوری) در کتاب لؤلؤ و مرجان، دربارۀ مقتل منسوب به ابومخنف می نویسد:
«ابومخنف لوط بن یحیی از بزرگان محدثین و معتمد ارباب سیر و تواریخ است و مقتل او در نهایت اعتبار.... و لکن افسوس که اصل مقتل بی عیب او در دست نیست و این مقتل موجود که به او نسبت می دهند، مشتمل است بر بعضی مطالب مُنکَرۀ مخالفِ اصول مذهب و البته آن را اَعادی و جُهّال به جهت پاره ای از اغراض فاسده، در آن کتاب داخل کردند و از این جهت از حداعتبار و اعتماد افتاده، بر منفردات آن هیچ وثوقی نیست».در دوران معاصر، برخی از پژوهشگران تلاش کرده اند از طریق گردآوری و تدوین نقل قول هایی که طبری در تاریخش از کتاب ابومخنف داشته است، مقتل ابو مخنف را بازسازی کنند. از آن جمله است:
مقتل الحسین، به کوشش حسن غفاری(قم: کتابخانه آیت الله مرعشی)؛
وقعة الطف لابی مخنف، به تحقیق محمدهادی یوسفی غروی (قم: انتشارات اسلامی).
این کتاب توسط جواد سلیمانی با عنوان نخستین گزارش مستند از نهضت عاشورا، به فارسی ترجمه شده است(قم: مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی)؛
مقتل الحسین ابی مخنف، تصحیح و ترجمهٔ حجت الله جودکی(قم: انتشارات خیمه، ۱۳۹۳).

از امتیازات این سند تاریخی این است که حوادث را با یک یا دو واسطه از زبان کسانی که بعضا شاهد حوادث غمبار روز عاشورا بوده اند، نقل کرده و فرد مورد اعتماد رجال شیعه بوده، به طوری که علامه شوشتری مقتل او را صحیح ترین مقتل شمرده است.