ترجمان وحی

کتاب ترجمان وحی که توسط استاد محمدتقی فیاض بخش تالیف شده است حاصل دو سال برنامه ترجمان وحی طی سال‏های 85 تا 87 از شبکه سراسری رادیو قرآن است.
جهت‏ گیری اصلی که در برنامه شبکه سراسری رادیو قرآن دنبال می‏شد تفسیر واژه محور آیات قرآن بود که تاکنون کم تر به این مهم عنایت شده بود در حالی که نقش شناخت واژه در کلام وحی نخستین قدم در تفسیر قرآن است و عمق این مسئله در فرهنگ قرآن از اساسی‏ترین مسائل در بحث اعجاز قرآن و نیز رابطه‏ تأویل با تنزیل در کلام الهی است.

سخن مؤلف در این کتاب بر مبنای این است که راه درک قرآن از ادبیات آن آغاز می‏شود و معجزه قرآن در انتخاب بهترین واژگان و در بهترین قالب‏ها و ترکیب‏ها است پس تحقیق واژه‏های قرآنی و کشف ظرافت‏های چگونگی قرار گرفتن این واژه‏ها در ترکیب جملات و بررسی ادبی و بلاغی آن‏ نخستین قدم در فهم معارف بلند قرآن است.
شناخت ظرافت‏های معنای هر واژه نخستین قدم در فهم کلام وحی است و قدم دوم شناخت ظرافت‏های اوزان هر واژه است. شناخت تفاوتی میان این دو وزن قرآنی و شناخت اوزان فعلان و فعیل از سایر اوزان صیغه مبالغه یا صفت مشبهه و در نهایت شناخت ظرافت‏های ترکیبی واژه‏های قرآن که تفاسیر بلاغی و ادبی قرآن معمولاً بر محور این مهم است از اهداف آموزشی کتاب ترجمان وحی به حساب می آید.

هدف نخست استاد فیاض بخش در ترجمه‏ ی قرآن با عنایت به لغات پر استعمال قرآنی بر محور لغت بوده است زیرا هر چند مجموعه‏ لغات قرآن بنابر نقل راغب در مفردات حدود یک هزار و 550 لغت است امّا حدود 300 لغت خیلی استعمال شده که با فراگیری آنها می‏توان بیش از 80 درصد از آیات را ترجمه کرد و در نهایت هدف اصلی نیز دقت در واژه‏های قرآنی و معانی گوناگون در آیات قرآن است.

قرآن در فَصاحت و بلاغت و بیان معانی در زیباترین جمله‏ها و ترکیب‏ها همتا ندارد، و در انتخاب واژه‏ها و کلمات و ربط میان الفاظ و معانی مفردات قرآن نیز معجزه‏ی الهی به حساب می آید، لذا فَصاحت در ترکیب، متوقّف بر فصاحت در کلمه است و فصاحت در کلمه را هم این طور معنا می‏کنند که چون در تکلّم، هدف انتقال معانی از گوینده به شنونده است بنابراین ابراز معنای مورد نظر با انتخاب بهترین کلمه باشد تا این معنا را به صورتی روشن، روان و زیبا به شنونده القا کند که در آن صورت فصاحت در کلمه تحقق می‏یابد و اگر ترکیب کلمات نیز به بهترین وجه انجام گیرد فَصاحت در کلام و گفتار حاصل می‏شود.

این در حالی است که شالوده‏ فصاحت یک کلام از زیبایی و حسن انتخاب واژگان استفاده شده‏ در آن کلام سرچشمه می‏گیرد و اگر قرآن معجزه است باید دقت شود هر کلمه در آیه چگونه بر معنای مورد نظر دلالت می‏کند به گونه‏ای که اگر کلمه‏ دیگری جایگزین آن انتخاب شود آن معنا را نمی‏رساند.

در زبان عربی با توجه به گستردگی لغات رابطه نزدیکی میان لفظ و معنای یک لغت وجود دارد بنابراین کثرت لغات برای یک معنا به معنای مترادف بودن آن لغات نیست بلکه در ظرافت‏ها با هم اختلافاتی دارند که در صورت بیان معانی دقیق لغت نمی‏توانند به جای هم استعمال شوند.

در کتاب ترجمان وحی سعی بر آن شده در تفسیر دو سوره‏ مزمّل و مدّثر کمتر به بحث‏های روایی در توضیح آیات پرداخته شود و تنها بر کشف معانی لغات تکیه شده تا با شناخت ظرافت‏های آن و فضایی که در ترکیب آیه معنای هر لغت ایجاد می‏کند به لطایف آیات الهی برسد و گامی به سوی درک حقیقت قرآن برداشته شود.

تجربه استاد فیاض بخش در این نوع نگاه به قرآن به خصوص در جزء اول، سی‏ام و بخشی از جزء 29 که در برنامه ترجمان وحی از شبکه قرآن صدای جمهوری اسلامی ایران به آن پرداخته شد نشان داد که دقت و تأمّل در واژه‏های قرآنی بسیاری از لطایفی را که در روایات اهل بیت علیهم‏السّلام به آن‏ اشاره شده است را در خود آیه می توان کشف کرد.

روش عملی استاد فیاض بخش در گام نخست کشف معنای اصلی هر لغت به این ترتیب است که ابتدا ریشه‏ هر لغت در آیه شریفه از کتاب‏های لغت عرب بررسی ‏شود و سعی بر آن باشد که معنای اصلی ماده لغت با مقایسه معانی گوناگونی که برای آن ذکر شده روشن شود و سپس با مراجعه به کتاب‏های لغت قرآنی و سپس تفاسیر مربوطه به خصوص تبیان، مجمع البیان و المیزان و در مواردی تفسیر کشاف و بیضاوی معنای لغت روشن شود.

در قدم بعد این معنا با کمک سایر لغات آیه شریفه در ترکیب آیه و سپس در سیاق آیات روشن‏تر می‏شود و ظرایف ادبی و بلاغی آن مورد توجه قرار خواهد گرفت.

این روش در آغاز هر چند حوصله فراوان می‏طلبد ولی با توجه به این که اغلب لغات قرآن از واژه‏های کثیرالاستعمال قرآنی است سرعت آن به مرور بیشتر می‏شود و در عین حال ربط آیات مختلف قرآنی با واژه‏های مشترک و فهم ابعاد گوناگون لغات قرآن در هر آیه برای ما روشن می‏شود و افق‏های جدیدی از کلام وحی را با مدد روایات اهل بیت علیهم‏السّلام بر قاری می‏گشاید.