واژه نامه فرهنگی - سیاسی

اگزیستانسیالیسم

اگزیستانسیالیسم را اغلب مترجمان، به «فلسفهٔ اصالت وجود» ترجمه کرده‌اند، اما با توجه به مفهوم اصالت وجود، در میراث فلسفه و حکمت صدرائی و تفاوت مبنایی آن، با آنچه «سارتر» تحت عنوان «اگزیتانس» و اصالت آن مطرح می‌کند، این معادل‌گذاری، یکسره نارسا و غیردقیق است.
در تفکر معاصر غربی، افرادی گاه با مبانی مختلف فکری از «کی‌یرکه‌گار» و «نیچه» گرفته تا «گابریل مارسل» و «کارل یاسپرس» و «مارتین هایدگر» و «ژان پل سارتر» به صرف برخی تشابهات ظاهری و صوری، «اگزیستانسیالیست» نامیده شده‌اندکه این نیز، خطایی بزرگ بوده است.
در واقع اگر بخواهیم در چنین طیف وسیعی از اگزیستانسیالیسم فلسفی سخن بگوئیم، بهتر است، از اگزیستانسیالیسم‌های مختلف و حتی مبنائاً متفاوت، نام ببریم. به همین جهت ترجمهٔ این اصطلاح و تعریف آن، کار دشواری است. اما چون شهرت اگزیستانسیالیسم در غرب، عمدتاً به آراء و آثار «ژان پل سارتر» (1980 میلادی) برمی‌گردد و او کسی است که خود را صراحتاً اگزیستانسیالیست نامیده است ـ در حالی که مثلاً هایدگر این صفت را دربارهٔ تفکر خود قبول نداشت و یا نیچه خود را چنین ننامیده بود ـ بنابراین اگزیستانسیالیسم را بر پایهٔ آراء «ژان پل سارتر» تعریف می‌کنیم:

در این معنا اگزیستانسیالیسم را می‌توان «فلسفه تقرر ظهور نفسانی» ترجمه کرد. در واقع، اگزیستانسیالیسم سارتر، امتداد منطقی همان «منِ نفسانی‌مداری» یا «اصالت موضوعیت نفسانی» (سوبژکتیویسم) دکارتی است. اگر در تعبیر کانت، «سوژه» یا «من نفسانی فردی» در ساختنِ صورت معرفتی عالم، نقش داشته است، سارتر بر این نکته تکیه می‌کند که اگر چه جهان عینی بیرون از ما وجود دارد، اما حقیقتِ جهان عبارت است از «آگاهی نسبت به جهان» که از فلسفهٔ پدیدارشناسی «ادموند هوسرل» اخذ شده است و در واقع به یک اعتبار، وجودِ جهان، بسته و قائم به وجودِ آن، در ذهن سوژه (من نفسانی) است.
بنابراین و بر این اساس، طبق ادعای سارتر، درست است که بشر از حیث وجود، عالم را خلق نکرده است، اما از حیث ظهور، یعنی ظهور در آگاهی آدمی، عالم، منوط و قائم به من نفسانی (سوژه) است. بر این اساس، اگزیستانسیالیسم سارتر مدعی می‌شود که حیث ظهور بشر است که عالم را خلق کرده است؛ به عبارت دیگر، طبق دعوی اگزیستانسیالیم، ظهور عالم، قائم به بشر نفسانیت مدار است و همین است که این فلسفه را «قیام تقرر ظهور نفسانی» ترجمه کرده‌اند؛
یعنی اگر بشر نبود، سیب از گلابی و خوب از بد، تمیز داده نمی‌شد و عالم، ظهوری نداشت. یعنی به نورِ حضور انسان ـ منِ نفسانی خود بنیاد ـ است که جعلِ معرفت‌شناسانه و هستی شناسانه صورت گرفته است. بدین‌سان، ظهور معرفت شناختی و به اعتباری «انتولوژیک» وجود، قائم بر سوژه (بشر خودبنیاد) می‌گردد و این، همان روحِ اومانیستی اگزیستانسیالیسم است.

در این رویکرد، بشر موجودی، قائم به خود است که ظهور هستی قائم به او است. «بوفنسکی» مورخ تاریخ فلسفهٔ معاصر، دربارهٔ اگزیستانسیالیسم سارتر می‌گوید:
«در این فلسفه، می‌توان به حق، پژواکی از ناامیدی انسان در دورهٔ پس از جنگ را ـ به ویژه در فرانسه ـ دید و دریافت که این فلسفه، هماهنگ با جهان‌بینی انسان بی‌ایمان، بی‌خانواده، بی‌دوستان و بی‌هدفِ زندگی است.»