نقد و بررسی منابع تاریخی فتوح در سه قرن اول هجری با رویکرد فتوح ایران

کتاب «نقد و بررسی منابع تاریخی فتوح در سه قرن اول هجری (با رویکرد فتوح ایران)» در چهار فصل به تاریخ نگاری فتوح در حوزه شرقی خلافت اسلامی، مهم ترین فتوح و بررسی زمینه ها و شرایط آن ها پرداخته است.

کتاب در فصل های «کلیات»، «فتوح نگاری فقهی ـ حدیثی»، «فتوح نگاری محلی ـ جغرافیایی» و «فتوح نگاری های سیره شناختی و عمومی» با تقسیم بندی منابع، 47 عنوان از منابع فتوح نگاری ایران را از دیدگاه مطالعات سندشناختی، کتاب شناختی، روش شناختی، رجالی و تاریخی بررسی کرده است.

فصل نخست کتاب، سیمای عمومی پژوهش براساس پیشینه و ادبیات موضوع، اهداف و اهمیت پژوهش، پرسش ها و فرضیه ها، همچنین نقد و خلاصه معرفی منابع مورد مطالعه را ارایه می کند. فتوح نگاری اسلامی، راه های شناخت نخستین منابع تاریخی مکتوب، زمینه ها و علت های فتوح نگاری، آغاز فتوح نگاری، نخستین مرکزهای فتوح نگاری، جایگاه اسناد در تاریخ نگاری و فتوح نگاری عراق، انواع فتوح نگاری و آسیب شناسی فتوح از دیگر مسایل مطرح شده در این فصل به شمار می روند.

«فتوح نگاری فقهی ـ حدیثی» نیز به منابعی پرداخته است که همه یا بخشی از فصل هایش را به منظور روشن کردن احکام و حقوق مالی و امور اداری دولت اسلامی در برخورد با سرزمین های فتح شده اختصاص داده است.

فصل سوم کتاب به بررسی فتوح نگاری های محلی و جغرافیایی پرداخته است که شاخه ای از تاریخ نگاری سیاسی و نوعی «فرهنگنامه تاریخ های محلی» به شمار می روند. زنجیره ای از فتوح نگاری محلی ـ جغرافیایی که از حدود 170 هجری قمری آغاز و به بلاذری (279 ه.ق) پایان می یابد.

فصل چهارم به بررسی کتاب های «الفتوح» ابن اسحاق، «سیف بن عمر تمیمی» و «ابوحذیفه اسحاق بن بشرمروزی» که تاریخ عمومی به شمار می روند، همچنین «تاریخ خلیفه بن خیاط» درباره تاریخ پیامبران خلیفه ها و سلاطین و کتاب «الاخبارالطوال ابوحنیفه دینوری» درباره اخبار پادشاهان ایران قبل از اسلام پرداخته است.

«سخن پایانی» این کتاب با پیشنهادهایی مانند بازسازی کتاب ها و تک نگاری های فتوح، تهیه دانشنامه جامع فتوح، نقد و بررسی و مقایسه سندی و محتوایی روایات و رجال شناسی منابع تاریخی به پایان رسیده است.

منابع تاریخی که به فتوح در سه قرن نخست قمری پرداخته با تاثیر از انگیزه های سیاسی و فقهی گردآوری و بیشتر آن ها در عراق و به شیوه روایی و اسنادی تدوین شده است. قاضیان و کاتبان از افرادی به شمار می روند که در نوشتن این تاریخ نگاری ها نقش اساسی داشتند.