اقتصاد دینی از منظر اندیشمندان اقتصادی مسلمان و مسیحی

معرفی کتاب

کتاب حاضر به دنبال مقایسه دیدگاه های اقتصادی مسیحیت و اسلام با هدف استخراج دیدگاه های اقتصادی مشابه و مشترک میان مسیحیت و اسلام، تا درک عمیق تری نسبت به اقتصاد دینی و خصوصیات آن به دست آید. لذا سئوال اصلی اثر حاضر این است که جنبه های تشابه و تمایز دیدگاه های اقتصادی مسیحیت و اسلام از منظر صاحب نظران اقتصادی مسلمان و مسیحی، با تأکید بر مسایل مهم اقتصادی مانند: کار، مالکیت، بازار، دولت و عدالت اقتصادی کدام است؟ همچنین سئوالات فرعی مورد بررسی در این تحقیق عبارتند از: آیا بین دیدگاه های اقتصادی مسیحیت هماهنگی وجود دارد؟ آیا بین دیدگاه های اقتصادی اسلام هماهنگی وجود دارد؟ ارزیابی و نقد نظام های اقتصادی معاصر (سرمایه داری و سوسیالیسم) از منظر صاحب نظران اقتصادی مسیحی و مسلمان چگونه است؟

با توجه به سئوال های فوق، فرضیه های زیر جهت بررسی و ارزیابی در این پژوهش مطرح می گردد: اسلام و مسیحیت در ارایه مکتب اقتصادی، بر اصول مشترکی تأکید دارند. بین دیدگاه های اقتصادی اندیشمندان مسیحی، هماهنگی وجود دارد. بین دیدگاه های اقتصادی اندیشمندان مسلمان، هماهنگی وجود دارد. صاحب نظران اقتصادی مسیحی و مسلمان نسبت به دو سیستم سرمایه داری و سوسیالیسم، نقد مشابهی دارند.

هدف اصلی از انجام این پژوهش طرح دیدگاه های اقتصادی مسیحیت و اسلام از منظر صاحب نظران اقتصادی مسیحی و مسلمان و انجام تحلیل تطبیقی میان آنها، با تأکید بر مسایل مهم اقتصادی مانند کار، مالکیت، بازار، دولت و عدالت اجتماعی می باشد. همچنین ارزیابی و نقد نظام های اقتصادی سرمایه داری و سوسیالیسم از منظر صاحب نظران اقتصادی مسلمان و مسیحی و استخراج اصول اقتصادی مشترک در مسیحیت و اسلام با توجه به یافته های پژوهش، دیگر اهداف تحقیق حاضر می باشد. همچنین به طور کلی در این پژوهش برای شناسایی از روش اسنادی (کتابخانه ای) و مصاحبه با صاحب نظران اقتصادی مسیحی از طریق پست الکترونیک استفاده شده است. در پیوست، متن و ترجمه مصاحبه با برخی از صاحب نظران اقتصادی معروف مسیحی ارایه شده است. دیدگاه های صاحب نظران اقتصادی مسلمان و مسیحی، داده های این پژوهش را تشکیل می دهند. برای انجام این پژوهش از نوشته های معتبر صاحب نظران اقتصادی ـ مذهبی مسلمان و مسیحی استفاده شده است و بر دیدگاه های مشابه و مشترک صاحب نظران اقتصادی مسیحی و مسلمان در دین خود و بین این دو دین تأکید شده است. برای بررسی سئوالات، ارزیابی فرضیه ها و نهایتاً دستیابی به اهداف این پژوهش، روش تجزیه و تحلیل تطبیقی دیدگاه ها، مورد استفاده قرار گرفته است. در این روش مجموعه متون و نوشته های معتبر صاحب نظران اقتصادی مسلمان و مسیحی به منظور مقایسه شباهت ها و تفاوت های دیدگاه های اقتصادی مسیحیت و اسلام بررسی شده است. پژوهش حاضر به گرایش های اصلی اسلام و مسیحیت می پردازد. در مورد مسیحیت دو گرایش کاتولیک و پروتستان و در مورد اسلام گرایش های تسنن و تشیع مورد توجه قرار گرفته است. این پژوهش در سه بخش سازماندهی شده است. در بخش های اول و دوم اندیشه اقتصادی مسیحیت و اسلام در قالب شش سر فصل: سیر تاریخی، روش شناسی، اصول اقتصادی، نظریات در مورد مسایل اساسی اقتصاد، نقد نظام های اقتصادی معاصر و ماهیت اقتصاد دینی، مطرح می شود. در بخش سوم با مقایسه اندیشه اقتصادی اسلام و مسیحیت به استخراج اصول اقتصادی مشترک بین آنها اقدام و بعضی از مشخصات اقتصاد دینی استنباط می شود.

بخش اول با عنوان «اندیشه اقتصادی مسیحیت» به دنبال پاسخ گویی به سئوالات زیر می باشد: آیا یک نگرش و رویکرد مسیحی متمایز، نسبت به اقتصاد وجود دارد؟ آیا تعالیم مسیحی درباره انباشت ثروت و توزیع درآمد چیزی برای گفتن دارد؟ آیا از یک چشم انداز مسیحی، نظام اقتصادی مبتنی بر مالکیت خصوصی و بازارهای کنترل نشده مرجح است یا نظام اقتصادی با مالکیت عمومی و تخصیص منابع توسط دولت؟ جهت بررسی و پاسخ به سئوالات فوق در گام نخست، مطالعه ای درباره متون کتاب مقدس انجام شده است تا مشخص گردد که آیا هیچ مطلبی درباره این موضوعات توسط کتاب مقدس ارائه شده است یا نه. سپس دیدگاه دانشمندان و قدّیسان مسیحی اولیه مورد توجه قرار گرفته است، مخصوصاً قدیس آگوستین. پس از آن موضع فلاسفه مدرسی در قرون وسطی به ویژه نظرات توماس آکویناس درباره قیمت عادلانه و ربا مرور می شود. در ادامه، تفکر مرتبط با نهضت اصلاح دین پروتستان شامل نظرات مارتین لوتر و جان کالوین بررسی می شود. با طرح تعلقات اجتماعی مسیحی در قرون نوزده و بیست، زمینه را برای ورود به دیدگاه های جدید صاحب نظران مسیحی در مورد موضوعات اقتصادی فراهم می کنیم. در واقع تا این مرحله، سیر تاریخی دیدگاه های اقتصادی مسیحیت را پشت سر می گذاریم. پس از آن روش شناسی اقتصاد مسیحی شامل منابع، تفسیر کتاب مقدس و روش استخراج اصول اخلاقی ـ اجتماعی مسیحی را مطرح می کنیم. جهان بینی مسیحی و اصول مربوط به کتاب مقدس برای زندگی اقتصادی بحث بعدی ما را تشکیل می دهد. در ادامه نظریات صاحب نظران مسیحی را در مورد مسایل اساسی اقتصاد از قبیل ثروت و مالکیت، کار، فقر و عدالت، دولت و بازار مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. پس از آن، نظام های اقتصادی معاصر شامل سرمایه داری و سوسیالیسم را بر اساس اصول و ارزش های اقتصادی مسیحی مورد ارزیابی و نقد قرار گرفته است. ماهیت اقتصاد مسیحی بحث پایانی ما را این بخش را تشکیل می دهد.

بخش دوم با عنوان «اندیشه اقتصادی اسلام» به دنبال پاسخ گویی به سئوالات زیر می باشد: آیا مقوله ای بنام اقتصاد اسلامی وجود دارد؟ آیا اقتصاد اسلامی به شکل مکتب اقتصادی، نظام اقتصادی و یا نوعی علم اقتصاد اسلامی و یا چیز دیگری است؟ جهان بینی و اصول اساسی اقتصاد اسلامی کدامند؟ چارچوب روش شناسی اقتصاد اسلامی چگونه است؟ نقد نظام های اقتصادی معاصر از دیدگاه اسلام به چه صورت است؟ نظریات اقتصادی اندیشمندان مسلمان در مورد موضوعاتی مانند کار، مالکیت، عدالت، دولت و بازار کدامند؟ آیا چیزی به نام ادبیات اقتصاد اسلامی وجود دارد؟

در پاسخ به سئوالات مهم و اساسی فوق درباره اقتصاد اسلامی، در گام نخست، سیر تاریخی دیدگاه های اقتصادی اسلام با تأکید بر آیات و روایات اقتصادی و نظر فقها و فلاسفه مسلمان در مورد مسایل اقتصادی، مطالعه می شود. سپس فلسفه و جهان بینی اقتصادی اسلام مورد بررسی قرار گرفته است. پس از آن روش استخراج مبانی مکتب، اصول نظام و نظریات اقتصادی اسلام مطرح شده است. در ادامه، نظریات اندیشمندان مسلمان درباره موضوعات مهمی چون کار، مالکیت، عدالت، دولت و بازار بررسی شده است. نقد نظام های اقتصادی معاصر موضوع بعدی این بخش می باشد. در خاتمه ماهیت اقتصاد اسلامی مورد مطالعه قرار گرفته و فرضیه های پژوهش بازخوانی می شود.

بخش سوم با عنوان «اندیشه اقتصادی در اسلام و مسیحیت» نام دارد. هدف اصلی در این بخش، انجام مقایسه تطبیقی میان اندیشه های اقتصادی اسلام و مسیحیت می باشد که در بخش های اول و دوم مطرح گردید. با این امید که از طریق استخراج دیدگاه های اقتصادی مشترک در اسلام و مسیحیت، تا حدودی چهره اقتصاد دینی روشن تر شود و با بررسی انتقاداتی که اندیشمندان اقتصادی مسلمان و مسیحی بر اقتصاد متعارف و نظام های اقتصادی سرمایه داری و سوسیالیسم وارد ساخته اند، وجوه ممیزه اقتصاد دینی نسبت به اقتصاد متعارف آشکارتر گردد. همچنین مباحث مطرح شده در این بخش، دو فرضیه اول و چهارم این پژوهش را مورد بازنگری و ارزیابی قرار خواهند داد. فرضیه اول، ادعا می کرد که اسلام و مسیحیت در ارائه مکتب اقتصادی، بر اصول مشترکی تأکید دارند. فرضیه چهارم نیز ادعا می کرد که صاحب نظران اقتصادی مسلمان و مسیحی نسبت به دو سیستم سرمایه داری و سوسیالیسم نقد مشابهی دارند. از کنار هم گذاشتن این دو ادعا، می توان ویژگی های مشخصه اقتصاد دینی را نسبت به اقتصاد غیردینی (مادی) متعارف استخراج کرد.

در این بخش ابتدا دیدگاه های صاحب نظران اقتصادی مسلمان و مسیحی را در مورد موضوعات اقتصادی مهمی مانند جهان بینی اقتصادی، اصول اساسی اقتصاد، کار و مالکیت، عدالت و توزیع و دولت و بازار، مورد مقایسه قرار گرفته است. در ادامه، نقد این اندیشمندان را بر اقتصاد متعارف و نظام های اقتصادی سرمایه داری و سوسیالیسم مقایسه می کنیم. در پایان این بخش، با توجه به دیدگاه های اقتصادی مشترک در اسلام و مسیحیت، معیارها و شاخصه هایی برای اقتصاد دینی مطرح خواهد شد.