نصوص و ابحاث حول نهج البلاغه و مدونه

معرفی کتاب

از آنجاکه سید رضی احادیث کتاب نهج البلاغه را بدون ذکر سلسله اسناد بیان کرده است و نیز به دلیل شبهه افکنی های برخی از محققان اهل سنت، بررسی اعتبار این کتاب اهمیت بسیاری دارد. محور کتاب «نصوص و ابحاث حول نهج البلاغه و مدوّنه» بررسی همین موضوع است.

مقدمه
پژوهش دربارۀ کتاب نهج البلاغه، اعتبار و مؤلف آن از مسائل مهم حوزۀ حدیث ــ چه در بین مذاهب امامیه و چه غیر امامیه ــ بوده است. با توجه به آنکه سید رضی، احادیث این کتاب را بدون ذکر سلسلۀ اسناد بیان کرده است، بررسی اعتبار آن ــ چه به صورت جزئی و موردی و چه تمام آن ــ امری مهم به شمار می آید. این مسئله با شبهه افکنی های برخی از محققان اهل سنت در پاره ای از جوانب این کتاب اهمیت فزون تری پیدا کرده است.

در نوشتار حاضر قصد داریم به معرفی کتابی از دکتر احمد پاکتچی ــ مدیر گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(ع) ــ دربارۀ نهج البلاغه و مؤلف آن بپردازیم. عنوان این اثر، که به زبان عربی نگاشته شده، «نصوص و ابحاث حول نهج البلاغه و مدوّنه» است که در سال ۱۳۹۲، به کوشش آقای مرتضی سلمان نژاد توسط انتشارات دانشگاه امام صادق(ع) در ۲۰۸ صفحه چاپ شده است.

چهارچوب اصلی کتاب
چهارچوب اصلی کتاب، آن گونه که نویسنده در مقدمه بدان اشاره کرده، حول سه محور «نهج البلاغه»، «مؤلف آن» و «صاحب اصلی آن یعنی حضرت امیرالمومنین علی(ع)» نگاشته شده است. در ابتدای کتاب دو شرح قدیمی بر خطبۀ شقشقیه ــ یکی از شیعه و دیگری از اهل سنت ــ تصحیح و احیا شده، سپس مطالب مهمی دربارۀ شخصیت علمی سید رضی(ره) ــ در زمینه های علوم قرآن، علوم حدیث، فقه و اصول ــ درج شده، آنگاه کتاب «ما نزل من القرآن فی امیرالمومنین علی(ع)» با استفاده از متون دیگر در بخش آخر کتاب بازسازی شده است.

نگاهی به فصول کتاب
الف) شرح الخطبه الشقشقیه للسید الشریف المرتضی
در این بخش مؤلف پس از اشاره به شخصیت سید مرتضی (د. ۴۳۶ق) با تمسک به سخنانی که در کتب فهارس و رجال آمده، به مسئلۀ اسناد خطبۀ شقشقیه روی آورده، و در این مسیر، طرق مختلف نقل این خطبه را در دو دسته (ثبت بدون واسطه در نقل و ثبت با واسطه در نقل) ذکر کرده است (صص ۱۵-۲۰). دکتر پاکتچی پس از بحث دربارۀ اصل خطبه، به ذکر اعتبار و اسنادی که از شرح سید مرتضی وجود دارد پرداخته و فهرست نسخه هایی را که دربردارندۀ این شرح بوده ذکر کرده است. در پایان این قسمت نیز مؤلف با بررسی برخی اشتباهات و خطاهای رخ داده در برخی نقل ها، احتمالاتی را دراین باره مطرح کرده و پس از درج اطلاعات فوق، خود خطبۀ موجود نزد سید و شرح سید بر خطبه را ذکر نموده، اما پیش از آن، روش خویش در تصحیح و مقابله را توضیح داده، نسخه هایی که از آنها بهره گرفته را یادآور شده است؛ نسخه ها و منابعی چون «مجموعه الرسائل»، «شرح الکیذری»، «شرح الراوندی» و … . نویسنده در پایان این جزء با عنوان «الاغلاط الفاحشه»، غلط های نوشتاری ای که در برخی نسخ بوده را فهرست کرده است.

ب) شرح الخطبه الشقشقیه لابی احمد العسکری
مؤلف آغاز این بخش را به بیان شرح حالی از ابو احمد عسکری (د. ۳۸۳ یا ۳۸۷ق) ــ عالم حدیث و ادیب قرن چهارم ــ اختصاص داده است؛ اطلاعاتی همچون مشایخ و استادان وی در علم حدیث و ادبیات، شاگردان و ناقلان روایت از وی، سپس به اجمال از تألیفات او در زمینه های مختلف ادبی، حدیثی و… یاد کرده است. دکتر پاکتچی منابع و کتبی را که به معرفی ابواحمد پرداخته فهرست نموده، سپس به متن خطبه و شرح آن پرداخته، و برای نشان دادن اعتبار این شرح از خطبۀ شقشقیه، متعرض نسخه هایی شده که این متن در آنها آمده است. از جمله منابعی که مؤلف در تصحیح این متن سود جسته «معانی الاخبار»، «علل الشرایع»، «بحارالانوار» و «الطرائف ابن طاووس» است. نکتۀ مهم دربارۀ این شرح بر خطبۀ شقشقیه این است که شرح یادشده قبل از تألیف نهج البلاغه نوشته شده است.

ج) الشریف الرضی و علوم القرآن
فصل سوم این کتاب به جایگاه سید رضی در علوم قرآنی اختصاص داده شده است. در این بخش، مؤلف از دو اثر تفسیری سید رضی، یعنی «تلخیص البیان» و «حقائق التاویل»، نام برده، سپس از لابه لای کتب مختلف به ذکر مشایخ و استادان وی در زمینۀ علوم قرآنی پرداخته و در ادامه تألیفات و آثار سید رضی را در این زمینه معرفی کرده است. قسمت دیگری از این فصل به بحث قرائات و رویکرد سیدرضی در قبال آن اختصاص یافته است. در اینجا قرائات مورد استفادۀ سید در دو بخش آمده: بخشی در قرائاتی که سید به قراء سبعه و بخشی در قرائاتی که به دیگر قراء داده است، در اینجا مؤلف پس از ذکر هر آیه و قول سید دربارۀ قرائات دیگر آن، با عنوان نقد و تخریج، به بررسی آن قرائت و قاریانی که آن گونه خوانده اند پرداخته و آنها را ذکر کرده است (صص ۷۵-۹۳). در بخش پسین این فصل، اقوال و دیدگاه های تفسیری سید رضی که در ذیل حدود بیست آیه از قرآن کریم آمده، یکجا گرد آمده است (صص ۹۳-۱۰۲). شایان ذکر است که بیشتر این اقوال تفسیری از کتاب «مجازات النبویه» است.

د) الشریف الرضی و علوم الحدیث
چهارمین فصل کتاب «نصوص و ابحاث…» به جایگاه حدیثی سید رضی اختصاص یافته است. در این بخش نیز ابتدا به مشایخ حدیثی وی اشاره شده، سپس نام کسانی که از وی نقل روایت کرده اند آمده است. مؤلف در بخش اخیر، ناقلان روایت را به این صورت دسته بندی کرده است:
۱) کسانی که روایت حدیث آنان از سید رضی روشن و اثبات گردیده است؛
۲) کسانی که به احتمال قوی از سید نقل روایت کرده اند؛
۳) آنانی که قطعاً یا به احتمال قوی از سید روایتی نقل نکرده اند.

پس از این بخش، از آثار حدیثی سید رضی سخن به میان آمده است. بخش دیگری از این فصل «نص الاحادیث» نام گرفته که مؤلف در آن کوشیده است احادیث نقل شده از سیدرضی را در سه دستۀ زیر طبقه بندی کند:
۱) دستۀ اول احادیثی است که سید آنها را با اسناد متصل روایت کرده است؛
۲) دستۀ دوم روایاتی است که با حذف صدر سند نقل شده است؛
۳) دستۀ آخر احادیثی آمده که با ذکر مصادرش نقل شده است.

واپسین بخش این فصل ذیل عنوان «تخریج الحدیث و البحث السندی» به بحث سندی دربارۀ این احادیث و بررسی نقل های مشابه که در کتب دیگر وجود دارد می پردازد (صص ۱۳۹-۱۵۰).

هـ) الآراء الفقهیه و الاصولیه للشریف الرضی
در فصل پنجم دیدگاه های فقهی و اصولی شریف رضی به بحث گذاشته شده است. همچون دو فصل پیش، مشایخ سید در فقه و اصول، هم درس ها و کسانی که سید با آنها در تحصیل علم فقه مباحثه داشته است نام برده شده اند. پس از آن مؤلفات سید در حوزۀ فقه و سپس اشاره ای به مناصب قضایی سید شده، آنگاه به صورت موجز، آراء و نظرات سید در حوزه اصول فقه از جمله مباحث الفاظ، ادله کتاب و سنت و همچنین سایر ادله آمده است. پس از مباحث اصولی، دیدگاه های فقهی وی در بحث های مختلفی از جمله مبادی و کلیات، مباحث عبادات، متاجر و حتی سیاسات به تفصیل آمده است.

و) ما نزل من القرآن فی امیرالمومنین علی(ع)
واپسین فصل کتاب «نصوص و ابحاث …»، بازسازی شدۀ کتابی دربارۀ امیرالمؤمنین علی(ع) به نام «ما نزل من القرآن فی امیرالمومنین علی(ع)» نوشتۀ «ابواحمد عبدالعزیز بن یحیی الجلودی » (د. ۳۳۲ق) است. ابو احمد به گفتۀ شیخ طوسی و ابن ندیم، از شخصیت های شیعی امامی است که دارای آثار بسیاری به ویژه در زمینۀ روایت و اخبار بوده که بسیاری از آنها از بین رفته است. این نکته دربارۀ «ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین» شایستۀ ذکر است که نسخه های این اثر تا حدود قرن هفتم وجود داشته و کسانی همچون سید بن طاووس از این کتاب نقل قول کرده اند، ولی پس از قرن هفتم ظاهراً اثری از این کتاب باقی نمانده و تمامی نسخه های آن از بین رفته است.

مؤلف ابتدا به شرح حالی از ابو احمد اشاره کرده که مشتمل بر مشایخ و شاگردان، شخصیت علمی و عقایدی و تألیفات اوست. دکتر پاکتچی با استفاده از منابع دیگر تعداد ۹۳ روایت این کتاب را بازسازی کرده است. منابعی که در این بازسازی از آنها بهره گرفته شده «شواهد التنزیل حاکم حسکانی»، «تأویل الآیات الظاهره شرف الدین استر آبادی»، «الأمالی ابن بابویه»، «سعد السعود سید بن طاووس» و… است.