انقلاب و ارزش ها: پژوهشی درباره سیر تحول ارزش ها در پرتو انقلاب اسلامی در ایران

معرفی کتاب

هدف نهایی انقلاب اسلامی ایران، زمینه سازی تحول عظیم، عمیق و گسترده فرهنگی، اخلاقی و معنوی بوده است. رهبران انقلاب اسلامی ایران آن را «انقلاب ارزش ها» خوانده اند. اکنون می سزد که با تحلیلی مستند و مبتنی بر واقعیات جامعه ایرانی در دو دهه گذشته، میزان توفیق انقلاب اسلامی در مهم ترین و بنیادی ترین عرصه ها ـ که همان عرصه ارزش های فرهنگی و اخلاقی است ـ سنجیده شود. پرسش اصلی این است: آیا جهت گیری و گستره ارزش های اجتماعی، اخلاقی و معنوی در جامعه ایران در دو دهه اخیر، نسبت به آنچه در دوران سلطه بیگانه و حکومت پهلوی جریان داشت، تفاوتی کرده است یا نه؟ در این کتاب، قلمرو مطالعه و بررسی تحول ارزشها، «جامعه» است نه «نظام». ارزش عرصه های فراوانی دارد و در شاخه های گوناگون دانش بشری پژوهیده می شود. اگر امتیاز اساسی انسان را در «فرهنگی بودن» او بدانیم، درمی یابیم که نظام های ارزشی، عنصری مهم از فرهنگ به شمار می آیند.

ترابط ارزش ها با جامعه، واقعیت و ادیان، و بررسی آن ها در این سه عرصه، می تواند ما را با مهم ترین آرمان انقلاب اسلامی، یعنی تحول ارزش ها، آشناتر کند. صبغه دینی انقلاب اسلامی ایران ایجاب می کند که برای ارزیابی میزان توفیق این انقلاب در تحول فرهنگی و احیای ارزش های دینی، با استناد به منابع اسلامی، مجموعه ای از شاخص ها را استخراج کنیم و بر مبنای آن به سنجش سیر تحول ارزش ها بپردازیم. در این پژوهش، هشت شاخص اصلی، برگرفته از محورها و اصول ارزش های اجتماعی اسلام و برخاسته از اهداف انقلاب اسلامی، مورد سنجش قرار گرفته است: ارزش های عاطفی، انسانی و رفتاری متقابل بین آحاد جامعه؛ ارزش های خاص دینی و عبادی؛ ارزش های تربیتی و فرهنگی و میزان اهتمام اعضای جامعه به این امور؛ همگرایی سیاسی جامعه و میزان پیوند دولت با مردم؛ احساس آزادی سیاسی و اجتماعی و میزان تحقق آن؛ مشارکت اجتماعی و سیاسی و اهتمام اعضای جامعه به آن؛ حس اعتماد به نفس و اقتدار و استقلال ملی. این مفاهیم بنیادین در ساختار قانون اساسی نیز جلوه کرده است. انجام پژوهش میدانی یکی از شیوه های تحقیق در موضوع «تحول ارزش ها»، می تواند دیدگاه جامعه و نیز «حداقل وضعیت» را نشان دهد. این پژوهش میدانی در پاییز سال 1377 و در یک جامعة آماری نمونه در شهر تهران انجام یافت و در آن کسانی مورد پرسش قرار گرفتند که در زمان پیروزی انقلاب حداقل 15 و حداکثر 40 سال و در زمان انجام تحقیق ـ با سطح معلومات دیپلم ـ بین 35 تا 60 سال داشته اند. در تحلیل پژوهش، به نظر می رسد حدود چهل درصد پاسخ دهندگان، سیر تحول ارزش ها را منفی نمی دانند و در برابر و به همین نسبت، ارزش های معنوی و اجتماعی را در سطح جامعه در حال افول تلقی می کنند. حدود بیست درصد دیگر نیز برآنند که اگر توجه خاصی به روند ارزشی جامعه نشود، جای نگرانی خواهد بود. یافته های این پژوهش نشان می دهد که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تحول چشمگیری در ارزش های اجتماعی جامعة ایران رخ داده، اما در اواخر دهة دوم پس از پیروزی، وضعیت جامعه نشان دهندة افول برخی از شاخص های ارزشی است. نکته مهم این که نسل انقلاب از میزان رشد فرهنگی انجام یافته، راضی نیست و انتظاری فراتر دارد. این افول و نارضایتی ریشه در برخی عوامل فرهنگی، اقتصادی و بین المللی دارد. در هر حال، برای ایجاد جهت گیری مثبت در دگرگونی فرهنگی و معنوی جامعه، این راهکارها بایسته اند: تحقق باوری عمیق، عقلانی و مبتنی بر نظام ارزشی اسلام در مدیران جامعه؛ رسیدن این مجموعه به «برداشت و معرفت واحد» در اصول اساسی مطلوب ارزشی؛ تلاش گسترده برای لحاظِ نظام ارزشی مطلوب در اجزای جامعه؛ تبلور این نظام ارزشی در رفتار مدیران، ساختار و برنامه های اجرایی کشور؛ و وجود مرجعی مسئول و رسمی که چنین روندی را زمینه سازی، تسهیل و تسریع کند.

کتاب حاضر پژوهشی در سیر تحول ارزش ها در انقلاب اسلامی است. کتاب در 5 فصل با عناوین زیر تنظیم شده است: نقش و جایگاه ارزش ها؛ شاخص ها و معرفت های ارزشی؛ تحول ارزش ها در سه مقطع؛ حرف دل پاسخ گویان؛ و چرا و چه باید کرد؟