درآمدی تحلیلی بر جایگاه صلح و جنگ در قرآن و سیره نبوی (ص)

یکی از مسائلی که از ابتدای حیات اجتماعی اسلام، تبیین سیاست و راهبرد مشخص و تعریف شده ای در خصوص آن ضرورت یافت، نوع و نحوة تعامل مسلمانان و جامعة اسلامی با دیگر ملل و پیروان سایر ادیان و آیین ها بود. آموزه های پرتوانی همچون جهاد، شرک ستیزی و سلطه ناپذیری که در متن فرهنگ دینی جای دارد ممکن است به ذهن چنین تبادر کند که سیاست اسلام به عنوان دین خاتم در قبال سایر فرهنگ سیاست بسته و تهاجمی است. اما جدا از اینکه این مفاهیم در بعضی موارد به آفت بدفهمی دچار شده اند، اهمیت موضوع ضرورت بازخوانی و واکاوی نصوص دینی خصوصاً قرآن کریم و نیز مطالعه دقیق سیره نبوی(ص) را ایجاب می کند. این اثر به عنوان نمونه ای عملی از فقه قرآنی به تبیین جایگاه صلح و جنگ و بایستگی آن در فقه اسلامی پرداخته است. نگارنده برای بررسی این مسئله سئوال های زیر را مطرح کرده است: فرهنگ اسلامی با مؤلفه هایی همچون شرک ستیزی، جهادمحوری، و سلطه پذیری چگونه می تواند داعیه دار صلح و هم زیستی در روابط خارجی خود با دیگر فرهنگ ها باشد؟ به طور کلی از دیدگاه فقهی و با رجوع به منابع فقه، اصل در روابط مسلمانان بر صلح و همزیستی است یا بر جنگ و مبارزه؟ اگر بر صلح و هم زیستی است، جهاد و مبارزه با این همه تأکید بلیغ بر آن، در کجا نقش ایفا می کند و چه زمان مشروع می شود؟ مراد از «اصل» در این بحث، قاعده یا اصل اولیه است که آیا صلح و عدم تنش، اصل و قاعده است و جنگ و مبارزه، استثنایی بر آن؛ یا برعکس، اصل بر جنگ و مبارزه است و صلح، استثنایی بر آن؟ و یا اینکه اساساًً اصل و قاعده ای نمی توان در این رابطه تثبیت نمود بلکه هر یک از آن دو، تابع شرایط خود است؟

ضرورت پرداخت جدّی به مسئله صلح و هم زیستی از دو ناحیه است. اول آنکه در جهان معاصر، سرنوشت جوامع بشری چنان به یکدیگر تنیده است که نه تنها برای هیچ ملتی ممکن نیست جدا از دیگر ملتها باشد که عوامل حیاتی زیادی، همة جامعه ها را به همکاری و تعاون با یکدیگر فرا می خواند. و دیگر آنکه تصویری که به هر دلیل، جوامع غربی از مسلمانان در اذهان عمومی ایجاد کرده اند، تصویری خشونت طلب و ناسازگار است. دولت ایالات متحده با دست آویز همین ذهنیّت، به افغانستان و عراق حمله کرد و جنایات خود را به نام تروریسم اسلامی (القاعده) توجیه کرد. همچنین یکی از محورهایی که مطبوعات دانمارک در توهین به ساحت مقدس رسول خدا(ص) بر آن مانور دادند، تصویر ایشان به عنوان فردی جنگجو، خشونت طلب و خون ریز بود. حتی پاپ بندیک شانزدهم هم که قاعدتاً باید در این دنیای پُر از جنگ و آشوب، دغدغة اتحاد و مسالمت پیروان ادیان الهی را داشته باشد، اسلام را دین خشونت می خواند. به هر روی، نگارنده برای تبیین جایگاه صلح و بایستگی آن در فقه اسلامی، ابتدا با بررسی ادله قتال از قرآن و سیره نبوی، سعی در استنباط حکمت و چرایی قتال در فرهنگ دینی نمود. سپس ادله صلح و هم زیستی با غیرمسلمانان را نیز مورد مدّاقه قرار داده تا در جمع، میان ادله قضاوت نمود که در فرهنگ اسلامی، اصل بر صلح و هم زیستی است یا بر جنگ و مبارزه؟ پژوهش حاضر با روش تطبیقی و با مطالعه میراث فقهی مذاهب معروف صورت پذیرفته است.

کتاب فوق از سه بخش تشکیل شده است.

بخش اول با عنوان «تعاریف و کلیّات» به بررسی واژه ها و اصطلاحات پرکاربرد و محوری کتاب همچون جهاد، جهاد ابتدایی، جهاد دفاعی، صلح، هدنه (مهادنه)، کافر، اهل کتاب، مشرک و کافر حربی، پرداخته شده است.

بخش دوم با عنوان «قتال»، به مباحث زیر می پردازد: قتال در نگاه اسلام، سیر تشریع جهاد در اسلام، جهاد دفاعی از دیدگاه فقهای امامیه و اهل سنت، جهاد ابتدایی از دیدگاه فقهای امامیه و اهل سنت، ضابطه مشروعیت جنگ با کافران، عدم منافات وجوب آمادگی نظامی و دفاعی در جامعه اسلامی با اصالت صلح.

بخش سوم با عنوان «صلح و هم زیستی» در مورد مباحث زیر بحث می کند: اهمیت صلح و هم زیستی، صلح و هم زیستی در قرآن، روایات و فقه اسلامی، احکام هم زیستی با کافران و ادله آن، ترجیح و تقدّم صلح بر جنگ از دیدگاه فقهای امامیه و اهل سنت، هم زیستی با کافران و مبارزه فرهنگی با آنان.