عاشورا پژوهی - جلد اول: شناخت و تحلیل قیام عاشورا

معرفی کتاب

فصل اول با عنوان «مردم شناسی تاریخی عاشورا و کربلا»، به این نکته اشاره دارد که فهم واقعه عاشورا در کربلا، بدون فهم فرآیندهای قبلی ممکن نیست. بایستی درک کرد که چه جریان و فرآیندهایی سبب به وجود آمدن آن واقعه شد که ریشه و تبارشناسی عاشورا را شکل می دهد و فهم واقعه عاشورا بدون فهم نتایج بعدی آن در جوامع اسلامی نیز روشن نخواهد شد، چرا که فرآیندهایی که در بعد از عاشورا و به سبب عاشورا انجام شد می تواند هویت و شاکله عاشورا و آن نهضت به ما بنمایاند. در این مقاله به بررسی مردم شناسی تاریخی عاشورا و کربلا پرداخته شده است.

فصل دوم با عنوان «تحلیل حوادثی که منجر به واقعه عاشورا شد»، اشاره به این نکته دارد که حادثه عاشورا ریشه در چند مقطع از تاریخ عربستان دارد که این مقاطع تاریخی از جهاتی دارای وجوه مشترکی می باشند. نگارنده در این مقاله بر آن است که با نگاهی گذرا به تاریخ اسلام، و با تکیه بر اقوال مختلف موجود در کتب معتبر تاریخی و تحلیل آن ها، نقش حوادثی را که منجر به واقعه عاشورا شد، بازگو نماید و نشان دهد چگونه ملاطفت و همراهی زمامداران موجب شد که «طلقاء» به عرصه نظامی و سیاسی باز گردند و کسی چون معاویه، به مثابه سلطانی مطلق العنان سال ها زمام امور را در روزگار خلفا به دست گیرد و مسلمانان بسیاری را به جرم ارادت به اهل بیت رسول الله (علیه السلام) به مسلخ کشیده، نظام سلطنتی موروثی را بنا نهد و برای تحقّق آن و برکشیدن فرزند خود یزید به مقام سلطنت از هیج جنایتی خودداری نورزد. رقبای بالقوّه و بالفعل یزید را تطمیع یا مسموم نماید و در زیر سایه شمشیرها از مردم بیعت ستاند. غرض نگارنده در این نوشتار با تأکید بر حوادث پیش از عاشورا بیان این نکته است که جامعه ای با ویژگی های جامعه پیش از عاشورا می تواند در هر زمان و هرگاه که مردم اصول ارزشمند اسلامی و سنن حکومت نبوی و علوی را به دست فراموشی سپارند شکل بگیرد.

فصل سوم با عنوان «حماسه حسینی ، حماسه ای از جنس دیگر»، به این پرسش پاسخ می دهد که چرا در بین همه­ی قیام ها و صحنه های با عظمت تاریخ اسلام و جفاهای پیوسته کافران و جاهلان نسبت به ائمه معصومین ، حماسه حسینی این گونه به بار نشسته و در نهاد و عمق جان شیفتگان برنشسته ، بزرگداشت آن ، آیین های مردمی فراوانی را رقم زده است. این مقاله در پی پاسخگویی به سئوال اساسی فوق ، مطالبی را مطرح و تا حد توان پاسخ هایی را از مناظر مختلف بیان خواهد داشت.

فصل چهارم با عنوان «نگاه یک جانبه و تک بُعدی به حماسه عاشورا (عقلی یا قلبی یا هر دو)»، به بررسی نظریه های مختلف در مورد واقعه عاشورا پرداخته و سپس به بررسی شخصیت اباعبدالله الحسین از زاویه نگاه احادیث و آیات قرآنی می پردازد و اثبات می نماید که شخصیت کامل این امام همام در مرحله ای از تمامیت و کمال قرار داشته است که هر رفتار او به خصوص قیام خونینی که انجام داد هم عقل را با همه مراحل و اطوار ارضاء می کند و هم احساسات و قلب را. همچنین در این مقاله نشان داده شده است که مصالح عقلی که این قیام تدارک دیده است چنان وسعتی دارد که می توان رفتار امام را برخوردار از لایه های مختلف از غایات عقلی دانست که امروزه از آن به اهداف و مصالح تو در تو و کلان استراتژیک تعبیر نمود و لذا نمی توان غایات آن را به قیود زمانی یا اهداف استراتژیک محدودی منحصر دانست

فصل پنجم با عنوان «عدالت و ایثار؛ تحلیلی بر ابعاد عدالت خواهانه نهضت عاشورایی امام حسین (علیه السلام)»، به بررسی ابعاد عدالت خواهانه قیام امام حسین (ع) پرداخته است. بر همین اساس نگارنده معتقد است که نظریه «عدالت با ایثار» (عدل با خون) ارتباط می یابد و الگوی تازه ای برای استقرار عدالت، فراروی انسان قرار داده می شود که از آن می توان به الگوی «ایثار» یاد کرد. بنیاد این الگو را این اصل تشکیل می دهد که تحقّق عدالت در دو فضا ممکن و میسّر است: اول ـ اجرای عدالت در قالب چارچوب های حاکم که به تعریف سیاست های اصلاحی منجر می شود. دوم ـ اجرای عدالت از طریق تغییر چارچوب های حاکم که به تعریف سیاست های انقلابی منجر می شود. الگوی ایثار اگر چه قرابت زیادی با الگوی انقلابی تحقّق عدالت دارد، اما از طریق تحلیل محتوایی و معنایی آن مشخص می شود که در انگیزه، اهداف و نوع رفتار از الگوهای انقلابی متمایز است. نگارنده در این مقاله این وجوه تمایز را برجسته ساخته و در نهایت الگوی عدالت خواهانه حسینی را استنتاج و عرضه داشته است.

فصل ششم با عنوان «پیام عاشورا: در جست وجوی رهیافتی فرامذهبی»، در تلاش است تا امکانِ ارائه ی رهیافتی فرامذهبی درباره ی قیام عاشورا را مورد مطالعه قرار داده و ضرورت بهره برداری از این پیام متعالی و انسانی برای زندگی امروز جوامع اسلامی را بررسی نماید. این مقاله می­خواهد شیوه­ها و روش­های ابلاغ پیام عاشورا را به مخاطبانی بیرون از قلمرو مذهب تشیّع بررسی نماید. در بخش اول این مقاله به تحلیل­هایی که شماری از فقیهان و مورخّان اهل سنّت درباره ی قیام عاشورا ارائه کرده­اند و ناکارآمدی این برداشت­ها و منسوخ شدن این دیدگاه­ها پرداخته شده است. در این بخش هم چنین، از ضرورت تدوین رهیافتی فرامذهبی برای جوامع مسلمان و امکان ارائه ی رویکردهای نوین و رهیافت­های جدید، با استناد به تحوّلات فکری جهان اسلام سخن رفته است. در بخش دوم به نمونه­هایی اشاره شده است که متفکّران مسلمان با استناد به قیام عاشورا کوشیده­اند راهی برای برون­رفت از چالش­های فکری و تاریخی جست وجو نمایند. هم­چنین، نشانه­های تحوّل در مبانی کلامی اهل سنّت و توجه به راهکارها و روش­های بهره برداری از این قیام سرنوشت ساز و آموزه­های آن برای جوامع اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است.

فصل هفتم با عنوان «بررسی نقش زنان در تداوم نهضت حسینی»، تلاش دارد با روش توصیفی ـ تحلیلی جایگاه و نقش زنان در تثبیت و تداوم نهضت حسینی مورد بررسی قرار گیرد و در نهایت به دو پرسش اساسی زیر پاسخ داده شود: یک) آیا حضور زنان در کربلا بر اساس طرح و برنامه خاصی بوده است؟ دو) این حضور چه آثار و نتایجی به دنبال داشت؟

فصل هشتم با عنوان «نقش زنان در تداوم قیام عاشورا»، به بررسی دو گروه از زنانی که به نوعی در واقعه عاشورا اهمیت دارند پرداخته شده است. برخی از ایشان همچون حضرت زینب(سلام الله) در واقعه کربلا حاضر بوده و برخی دیگر به علت عدم حضور در صحنه، بعد از این حادثه به عنوان مبلغ و پیام رسان این جریان ایفای نقش کردند.