ایمان در قرآن کریم: مفهوم و گونه ها

مؤلف در کتاب حاضر به دو موضوع مفهوم و گونه های ایمان پرداخته است و دریافت حدود و مشخصه های هر یک را در میان داده ها و گزاره های قرآنی جستجو میکند، اما قبل از آن مراجع های نه چندان گسترده به آراء صاحب نظران دو حوزه اسلامی و غیراسلامی در موضوع صورت گرفته است تا هم مدخلی باشد برای ورود به بحث و هم برای فهم کامل تر و صحیح تر مفهوم ایمان در قرآن کریم زمینه سازی مناسب صورت گرفته باشد.

بر اساس دو موضوع مفهوم و گونه ها، سئوالات اصلی اثر حاضر به ترتیب زیر چیده شده است:
مشخصه های محوری در شکل دادن مفهوم ایمان در نظریه های مهم را با چه قالب و رده بندی میتوان مفهوم یابی کرد؟ منشأ پیدایش گونههای ایمان چیست؟ مفهوم ایمان در آموزش قرآنی بر مبنای چه مشخصه هایی تشکیل یافته است؟ گونه های ایمان تا چه اندازه در آموزش قرآنی قابل پی جویی است؟ بر مبنای مفاهیم جزیی، قرآن کریم چه هدفی را در ارائه مفهوم ایمان دنبال کرده است؟

فرضیه های کتاب که بر مبنای پاسخ به سئوالات پنج گانه ارائه شده است، به قرار زیر است:
نظریه های موجود را میتوان در دو گروه عمده نظریه هایی که ایمان را نوعی معرفت و آگاهی به گزاره های دینی می داند و نظریههایی که ایمان را حالت روحی حاکی از اعتماد می داند، مورد بررسی قرار داد. گونه های ایمانی بر اساس دسته بندی متعلقات ایمان پدید می آید. قرآن کریم بر فطری بودن، اختیاری بودن و معرفت نبودن ایمان تأکید دارد. ایمان از نظر قرآن کریم ذومراتب و دارای گونه های مختلف است. قرآن کریم با نگاهی کارکردی به مسأله، بهره جویی از ایمان در صحنه عمل و زندگی (و البته برای نیل به سعادت اخروی) را دنبال کرده است.

سئوالات و فرضیه های برشمرده شده، مبنا و موجد فصل بندی اثر بوده است و غیر از سئوال آخر که پاسخ آن در قالب جمع بندی و نتیجه گیری از بحث ارائه شده است، هر یک از بقیه سئوالات محور فصل یا بخشی از کتاب قرار گرفته است. سئوال اول، موضوع فصل اول را تشکیل داده است که در دو بخش مسلمانان و غیرمسلمانان بسط و گسترش یافته است. دومین سئوال، محور فصل گونه های ایمانی شده است. همان گونه که قبلاً ذکر شد، فصل های اول و دوم برای ورود به مباحث بعدی، جنبه مدخلی و مقدمه دارد. در پی یافتن پاسخ برای سئوال های سوم، چهارم و پنجم، فصل سوم به بررسی فرضیه های مربوطه در دو بخش مفهوم و گونههای ایمان در قرآن کریم می پردازد.

در فصل اول برای نقل آراء متفکران مسیحی و مسلمان سعی بر آن بوده است بدون رویکرد انتقادی، مشخصه های مفهوم ایمان در نظریه های عمده و برجسته عالم اسلام و مسیحیت گزارش شود و در این گزارش گری هرجا که تبیین بیشتر و گسترده تر نظریه ای نیاز به بررسی آراء فرد یا افراد قایل به آن نظریه بوده است، نسبت به این کار اقدام گردد. مؤلف در این فصل از برداشت ها و تفاسیری که هر متفکر درباره آراء پیشینیان خود ارائه کرده است، غافل نمانده است. از جمله در موارد متعددی نظریات ایزوتسو را به نقد کشانده است یا مثلاً آراء شیخ طوسی درباره معتزله را مدنظر قرار داده است. منابعی که به نظر دست دوم می آید، مربوط به این مباحث است. به طور کلی دایره گسترده سازی بحث تا حدی پیش رفته است که تصویر روشنی از نظریه ارائه شده به دست بیاید و این شیوه تأثیر خود را بر محدودیت یا گستردگی منابع مراجعه شده و تعداد افکار و ایده های برجسته شده گذاشته است.
در فصل سوم، کنکاش در بازشناسی مفهوم ذاتی ایمان و مشخص کردن حدود و ثغور آن به عنوان یک مفهوم انتزاعی که بیرون از اذهان واقعیتی مجسم ندارد با استعانت از مفاهیمِ نزدیک به موضوع بحث یا مفاهیم مقابل صورت گرفته است. توضیح اینکه وقتی با مفاهیمی مثل ایمان، امید و انتظار روبرو هستیم، تنها راه رسیدن به انگاره و الگویی از آن مفهوم این است که یک واحد گفت وگو (مثل مقاله، کتاب، کتاب) را انتخاب نماییم و مجموعه ویژگی هایی را که در گزاره های «واحد تحقیق» برای مفهوم مورد نظر برشمرده شده است، تشکیل دهنده چارچوب معنایی مفهوم مورد نظر به حساب آوریم. در این کتاب واحد گفت وگو، قرآن کریم بوده است که با بررسی گزارههای آن (آیات قرآنی) تلاش گردیده است مشخصه های مفهوم ایمان استخراج شود.