رساله ای در شناخت ایدئولوژی

گفتار حاضر تلاش دارد ما را با دریافت های متفاوت از ایدئولوژی آشنا سازد و نشان دهد که با دریافت و روشی مخصوص می توان میان بسیاری از آنان جمع بست. این متن ضمن آنکه ما را با معنای «ایدئولوژی» آشنا می سازد، همچنین پدیده فراهمی بسط ایدئولوژی را تبیین می کند و مدلی نظری درباره چگونگی بسط ایدئولوژی ها و نحوه رویارویی ایدئولوژی های مبارزاتی با ایدئولوژی حاکم در عرصه سیاست به دست می دهد. کتاب حاضر از دو فصل به شرح زیر تشکیل شده است.

فصل اول با عنوان «تحولات مفهوم ایدئولوژی در سنت مارکسیستی»؛ به بیان برخی دریافت های مهم از ایدئولوژی در سنت مارکسیستی پرداخته است. بر همین اساس عقاید افرادی همچون مارکس؛ کارل مانهایم؛ جرج لوکاچ؛ آنتونیو گرامشی؛ لویی آلتوسر؛ پیر ماشری؛ لنین در باب ایدئولوژی بررسی شده است. جمع بندی این فصل بیان می دارد که معنای ایدئولوژی در سنت مارکسیستی با تلقی به عنوان «آگاهی کاذب» و تاریکخانه ای که تصاویر در آن معکوس می شوند برجسته می شود. ایدئولوژی در مارکسیسم با حیات مادی و طبقه اجتماعی فرد پیوند می یابد و برای مقابله با یک ایدئولوژی باید عمل انقلابی انجام داد؛ نه نقد نظری و ذهنی. در نگاه مارکسیست های اولیه ایدئولوژی شرطی برای راه انداختن و بازسازی نظام سلطه طبقاتی است. اما به تدریج در نگاه مارکسیست های پسین ایدئولوژی به عنوان «سبک فکری» تلقی می شود که از این منظر خود مارکسیسم نیز نوعی ایدئولوژی به شمار می آید. لذا مارکسیسم تبدیل به ایدئولوژی طبقه پرولتاریا می شود که در مقابل ایدئولوژی طبقه بورژوا و حاکم قرار دارد.
نگاه ساختارگرایانه برخی مارکسیست ها به ایدئولوژی حتی موجب می شود که بیان شود همه افراد آغشته به ایدئولوژی هستند و شخصی بیرون از ایدئولوژی قرار ندارد. از این منظر، ایدئولوژی با ناخودآگاه ما سروکار دارد و رنگ ناپیدای زندگی انسانهاست.

فصل دوم با عنوان «تحولات مفهوم ایدئولوژی در سنت غیرمارکسیستی»؛ بیان می دارد که در تحول معنای ایدئولوژی، غیر مارکسیست ها نیز نقش مهمی برعهده داشتند. در این میان برخی افراد از واژه ایدئولوژی بهره می بردند و برخی نیز ترجیح می دادند با به کارگیری واژه هایی دیگر از کاربرد آن خودداری کنند. از آنجا که رهیافت های متفاوتی در میان غیر مارکسیست ها به مفهوم و معنای ایدئولوژی وجود داشته است در این فصل تلاش شده است به بررسی مهمترین این رهیافت ها پرداخته شود. این رهیافت ها شامل رهیافت جامعه شناسانه؛ رهیافت روانشناسانه؛ رهیافت فلسفه علم؛ رهیافت زبانشناسانه و پساتجددگرایانه؛ رهیافت فلسفی؛ و رهیافت سیاسی می باشد. جمع بندی این فصل بیان می دارد که در سنت غیر مارکسیستی رهیافت های متفاوتی به ایدئولوژی وجود داشته است. در رهیافت جامعه شناسانه پیوند ایدئولوژی و هستی اجتماعی به رسمیت شناخته می شود، اما دترمینیسم اقتصادی جای خود را به دترمینیسم ایدئولوژیک می دهد و نقش ایدئولوژی در تعیین ساختارهای اقتصادی مورد توجه قرار می گیرد.
در رهیافت روانشناسانه نیز رفتار و افکار انسان متأثر از انگیزه ها و غرایز درونی تفسیر می شوند. با این توضیح که ذهن می کوشد با عقلانی وانمود کردن آن افکار و رفتار واقعیت را کتمان کند. در رهیافتی دیگر که متعلق به فلسفه علم است مفهوم «پارادایم» جای ایدئولوژی را می گیرد و به عنوان یک ساختار پیچیده ای که ذهن در شناخت پدیده ها متأثر از آن است به کار می رود. یعنی چارچوب مفهومی خاصی که جهان با آن دیده و در آن توصیف می شود. در رهیافت پساتجددگرایانه به ایدئولوژی نیز مفهوم گفتمان جای ایدئولوژی را می گیرد و از رویکردی زبانشناسانه ایدئولوژی بازتعریف می شود. در رهیافتی دیگر، ایدئولوژی به مثابه یک سنت فلسفی تلقی می شود که می تواند چندین جریان فلسفی متفاوت را شامل شود. اما مهمترین رهیافت به ایدئولوژی رهیافت سیاسی بوده است که طی آن دو دیدگاه عمده قابل تشخیص هستند. یکی از آنها نگاه توصیفی به ایدئولوژی دارد و درباره خوب و بد بودن یا درستی و نادرستی ایدئولوژی سخن نمی گوید.
بلکه درباره مؤلفه هایی مانند کارآیی، انسجام و موفقیت یک ایدئولوژی سخن می گوید. اما در نگاه هنجاری که ایدئولوژی را ذاتی ذهن بشر نمی داند سعی می شود ویژگی های متفاوت ایدئولوژی های سیاسی استخراج و درباره آنها داوری شود. این نگاه ایدئولوژی را در برابر شیوه های معرفتی دیگر قرار می دهد و از اصطلاح «پایان ایدئولوژی» سخن می گوید