عوامل مانع مسئولیت کیفری

مسئولیت کیفری و مباحث مرتبط با آن جزء مسائل جذاب و در عین حال پیچیده حقوق کیفری است که نوع نگاه به آن تأثیر مستقیمی در مجرمیت و مجازات مرتکبین رفتارهای خلاف قانون خواهد داشت. یکی از مباحث مطرح ذیل موضوع مسئولیت کیفری، موانع مسئولیت است که اعم از علل موجِّه جرم و عوامل مانع مسئولیت کیفری می باشد. علل موجِّه جرم که از آن تحت عنوان علل اباحه نیز یاد می شود، شامل مواردی همچون دفاع مشروع، امر آمر قانونی، حکم قانون، اجرای قانون اهم، حفاظت از صغار و مجانین، عملیات ورزشی، عملیات جراحی و قتل در فراش می باشد که استثنائات وارد بر عنصر قانونی هستند و به واسطة اجازه مقنن مجاز می گردند. عوامل مانع مسئولیت کیفری که در کتب حقوقی از آنها تحت عنوان عوامل رافع مسئولیت کیفری یاد می شود، شامل صغر، جنون، اضطرار، اجبار، اکراه، مستی، خواب، اشتباه و بیهوشی می باشد که استثنائات وارد بر عنصر معنوی هستند و مقنن با شرایطی دارندگان این اوصاف را از تحمل بار مسئولیت کیفری مبری دانسته است. البته در الحاق اضطرار به علل موجِّه یا عوامل مانع اختلاف نظر وجود دارد که در ذیل بحث اضطرار به آن پرداخته شده و دلیل ذکر آن در میان عوامل مانع مسئولیت تبیین گردیده است.

این کتاب در پنج بخش تنظیم شده است؛

بخش اول که تحت عنوان «مسئولیت کیفری و منع یا رفع آن» نامگذاری شده است، با تبیین مفهوم، تاریخچه، شرایط و مبنای مسئولیت کیفری به تفاوت آن با نهادهای مشابه پرداخته و پس از تشریح تفاوت های علل موجِّه جرم با عوامل مانع مسئولیت کیفری به این بحث پرداخته که اساساً عبارت صحیح «عوامل مانع» است یا «عوامل رافع».

بخش دوم با عنوان «عامل ناظر به فقدان شرط بلوغ» به مفهوم، جایگاه و تاریخچة بحث صغر پرداخته و پس از بررسی انواع جرایم و مجازات های صغار، در بحثی انتقادی به بررسی رابطة مفهوم بلوغ با مفهوم رشد پرداخته است.

بخش سوم با عنوان «عامل ناظر به فقدان شرط عقل»، موضوع جنون را در مفهوم، انواع و تاریخچه مدنظر قرار داده و پس از تبیین انواع جرایم و مجازات های مجانین به اثر جنون به اعتبار زمان جرم می پردازد.

بخش چهارم تحت عنوان «عوامل ناظر به فقدان شرط اختیار»، خود دارای سه فصل مجزاست.
در فصل اول بحث اضطرار مورد بررسی است که تعریف، مستندات، مبنای توجیه کننده، جایگاه قانونی، شرایط تحقق و ماهیت اضطرار مورد بررسی قرار گرفته و نهایتاً به رابطة ضرورت و اضطرار اشاره شده است.
فصل دوم در مورد اجبار، شامل تعریف، جایگاه قانونی، انواع و شرایط تحقق اجبار است
و فصل سوم که به بحث اکراه اختصاص دارد از تعریف، مستندات، انواع و شرایط تحقق اکراه تشکیل شده و در انتهای این بخش به تفاوت اکراه، اجبار و اضطرار اشاره شده است.

بخش پنجم و پایانی کتاب با نام «عوامل ناظر به فقدان شرط قصد» دارای چهار فصل است؛
فصل اول مربوط به اشتباه است که شامل تعریف، مستندات، انواع و بستر وقوع اشتباه می گردد.
در فصل دوم به موضوع مستی پرداخته شده که در آن، انواع و سیر قانونی مستی و در انتها رابطة انواع مستی با جرم و مجازات مورد تحلیل قرار دارد.
فصل سوم که به بحث خواب اختصاص دارد ابتدا انواع خواب و سپس مسئولیت نائم در قوانین را بررسی می نماید
و فصل چهارم نیز به بحث بیهوشی اختصاص یافته است.