خیرات حسان

در این تذکره که تقریباً ویژهٔ بانوان مسلمان است شرح حال زنان شاعر، ادیب، خوشنویس، هنرمند، عالم، فقیه، زاهد، عارف و نیز بانوان مقدس، اهل حرم پادشاهان، همسران و دختران بزرگان، معشوقه ها، زنان تاریخ ساز و حادثه آفرین از صدر اسلام تا عصر مؤلف، از ترک و عرب و عجم و هندی و حبشی گردآمده است. اعتماد السلطنه در این اثر گاه از یک تن در ذیل چند نام یاد کرده و گاه صفات و القاب را نیز مدخل قرار داده است؛ مثلاً مدخل «بانوی بهشت» را پس از توضیحی کوتاه، به حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها ارجاع داده است. گاه در ذیل یک مدخل به چند تن اشاره کرده است" مثلاً در ذیل «صفیه خاتون» از چند صفیه و در ذیل «فواطم» از چندین فاطمه نام برده است.

مدخل های خیرات حسان با ترتیب الفبا، هر حرف در یک فصل، تنظیم شده، به غیر از «آمنه بنت وهب» که نظر به شرافت مادری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در آغاز کتاب و مقدم بر همهٔ نام های دیگر آمده است. همچنین مدخل های حروف «ب» و «پ» با یکدیگر آمیخته شده است.

ویژگی های نگارشی کتاب خیرات حسان ::

دیباچهٔ کتاب به نثری روان، مسجع و آمیخته با نظم فارسی و عربی نوشته شده است.
در متن کتاب نیز کم و بیش سجع دیده می شود. شرح حال زنان شاعر با نمونه های شعر فارسی، عربی یا ترکی ایشان همراه است.
مؤلف، در ضمن احوال بانوان اهل علم، به مناسبت، اشعاری آورده و در لابه لای متن، حکایت و توضیح لغت، معنای شعر، فواید تاریخی، شرح مسائل فقهی و بسیاری اطلاعات جانبی دیگر بنابه مناسبت جای داده شده است.
مؤلف بعضی از مطالب عربی از جمله دو خطبهٔ حضرت زینب علیهاالسلام و بسیاری از اشعار عربی، را به فارسی ترجمه کرده است.

اعتمادالسلطنه کتاب مشاهیرالنساء، اثری به زبان ترکی، تألیف سید محمد ذهنی افندی، را اساس کار قرار داده و پس از ترجمهٔ آن، معلومات خود را بر آن افزوده و پاره ای تصرفات نیز در آن اعمال کرده است. برای تألیف این تذکره از ده ها منبع معتبر عربی، ترکی و فارسی استفاده شده است، اما اعتمادالسلطنه از منابع دیگری هم سود جسته که تفکیک این دو دسته –به جز چند مورد- فقط پس از مقایسهٔ دو متن ترکی و فارسی میسر خواهد بود. اعتمادالسلطنه بدین گونه شرح حال بسیاری دیگر از زنان فاضل به ویژه هم عصرانش را، در تذکرهٔ خود جای داده است . اعتمادالسلطنه در دیباچه کتاب، علت نگارش و تألیف این اثر را چنین می نویسد


بسم الله الرحمن الرحیم
خامه صنع که اوراق جهان آراید
خلد را نیز به خیرات حسان آراید

زهی نگارنده قادر و برازنده قاهر که در مشیمه امهات صورت بنات را جمال معنی داد و در نهاد بسیاری از ربات جمال ودیعه کامل از معرفت نهاد از دودمان رسالت بتول عذرا آورد و در خاندان نظم و عرفان ایجاد رابعه و خنساء کرد افاضتش پرده نشینان را در فنون فضایل و معارف اشباح معاریف و مشایخ نمود و ابواب حکمت و ادب بر روی مخدرات عقایل گشود. مستوره عصمت ازو طلب کرد معصومه نامی گشت و جاریه بزم آرایی و دلربایی خواست محبوبه گرامی شد. به ترنم و ترانه مغنیه طبع های خامه را مشتعل ساخت و به شعله عشق غانیه قلبهای جامه را گرم و نرم نموده بگداخت ملکه را بر تخت ملوک نامدار نشانید و مردان روزگار را محکم حکم او گردانید تا بدانند که امر آن ِ اوست و فرمان فرمان او قدرتش بی پایان است و عطیتش نسبت به زنان و مردان یکسان.

نگشته محروم کسی از این در
که جای حرمان نباشد اینجا
ز رحمت او نصیبه دارند
شیخ کامل چه شوخ حسنا