حکمت شادان: گزیده آثار طنز انوری ابیوردی

کتاب حکمت شادان گزیده ای از اشعار طنز «انوری ابیوردی» است ـ شاعر قرن ششم ق ـ است. نگارنده در کتاب هم از قصاید و هم از قطعه های انوری آورده است. مضمون قطعات بیشتر مسائل اجتماعی و قصاید دربردارنده مدح است. کتاب حکمت شادان: گزیده آثار طنز انوری ابیوردی نوشته سید عبدالجواد موسوی است و در انتشارات امیرکبیر به چاپ رسیده است.

فصل اول این کتاب بیشتر به معرفی شاعر اختصاص دارد و فصل دوم شامل اشعار است. فصل نخست به زندگی نامه انوری، تحلیل سروده های او در قالب های غزل، قصیده و قطعه و بررسی ویژگی های این نمونه اشعار، شخصیت انوری، طنزنویسی ذاتی و تمام عیار انوری اختصاص دارد. در ارتباط با غزل انوری، موسوی بر تاثیر انوری بر جریان غزل سرایی فارسی پس از خود تاکید داشته است. او همچنین به نظر صاحب نظران این حوزه چون بدیع الزمان فروزان فر، محمدرضا شفیعی کدکنی و علی دشتی در ارتباط با غزل انوری اشاره کرده است.

موسوی درباره قصاید انوری نوشته است: «اگر چه انوری در انواع سخن استادی چیره دست است، اما نام آوری و شهرت خود را مدیون قصیده سرایی است. بسیاری او را تنها به عنوان قصیده سرا می شناسند؛ اما برخی دیگر برای قصاید او ارجی قائل نیستند.» البته موسوی عقیده گروه دوم را چندان نادرست نمی داند و معتقد است انوری ستایش فرومایگان را در شعرش به اوج رسانده است. حتی اگر به عنوان مثال نام «سنجر» را از قصیده او حذف کنیم گویی با شعری توحیدی سر و کار داریم و این امر به هیچ وجه قابل توجیه نیست.

وی فارغ از مضامین قصاید انوری وجه تمایز قصاید او با دیگر قصاید فارسی را نحوه به کارگیری و استفاده انوری از زبان می داند. همچنین منطق قصاید انوری را به نثر و زبان گفتار امروز بسیار نزدیک می داند. از سوی دیگر موسوی توصیف دقیق جزئیات، استفاده از جمله های معترضه، گفت و گوهای طبیعی، استفاده از اصطلاحات و فرهنگ عامیانه، شوخ طبعی و سرزندگی را از جمله بارزترین ویژگی های قصاید انوری برشمرده است.

وی همچنین بر این نکته تاکید داشته است که شاید در تاریخ ادب فارسی هیچ شاعری به اندازه انوری به قطعه سرایی توجه جدی نشان نداده باشد. او قطعات انوری را هم از لحاظ کمی و هم از لحاظ کیفی سخت در خور توجه می داند و معتقد است انوری در قطعاتش چشم انداز گسترده تری را به نمایش می گذارد. اما در قصاید او به جز چند قصیده انگشت شمار، چیزی جز مدح نمی بینیم.

اما در بحث اصلی این کتاب موسوی بر شوخی و شنگی ذاتی انوری تاکید کرده است. به باور او حتی اگر آن چه امروزه ما طنز می دانیم را از مجموعه اشعار انوری حذف کنیم، بازهم در آیینه شعر او سیمای مردی سرشار از ملاحت را می بینیم که شوخی و سرزندگی در اغلب اشعار او حضوری پررنگ دارد.

طبق گفته موسوی روحیه طنزپردازی در قصاید انوری نیز دیده می شود و او حتی هنگام بیان صحنه های تراژیک نیز نگاهی ویژه و اغراق آمیز به مسائل پیرامون خویش دارد. نگاهی که اگرچه تلخ است، اما خالی از طنز نیست. او انوری را شاعری می داند که حتی هنگام بیان دشواری ها و تلخ کامی ها سخنش از ظرافت و رندی خالی نیست. بنابراین هنگامی که قصد سرودن طنز داشته باشد می تواند شاهکار بیافریند.

در ارتباط با شخصیت انوری نیز دیدگاه موسوی بر این اساس است که او شخصیتی متناقض دارد و مدام در میان تناقضات وجودی اش دست و پا می زده و خودآگاهی و وقوف او به وضعیتی که در آن گرفتار آمده بود او را بیش از هر چیز دیگری آزار می داده است.
در بخش دوم کتاب حکمت شادان: گزیده آثار طنز انوری ابیوردی، 86 نمونه شعر طنز از انوری پیرامون موضوعات مختلف آمده است.