مسئله شر از دیدگاه مولوی

نخستین هدف از تقریر این کتاب تبیین مسئلة شرّ و راه حلّهای آن از دیدگاه اندیشمندان مسلمان بویژه مولانا جلال الدین رومی است. وجود شُرور میتوانند تعارض آشکاری با مسئلة خیر محض بودن، عالِم مطلق بودن و قادر مطلق بودن خداوند داشته باشند و آن را به نوعی با مشکل مواجهه سازند. شاید نتوان به گونهای دقیق باز نمود که این مسئله از چه تاریخی برای بشر مطرح بوده است، ولی این امر مسلّم است که مواجهة انسان با آلام و رنجهای فراوان معتقدات او را سُست و بدان باور رسانده است که شُرور نمیتوانند با معیارهای عقلانی الاهیات به معنیالاخص سازگار باشند.متألهان بر این باورند که جهان زیر سلطه و سیطرة موجود واحدی است که با حکمت، قدرت و عدالت مطلق بر آن حکم میراند. حکمت او اقتضا میکند جهانی با نظام برتر و بیشترین خیرات و کمالات ممکن ایجاد کند. جهانی که خیر او محض باشد. امّا در اولین نگاه به عالم، پارهای از امور را میبینیم که به ظاهر خیریتی دربر ندارند و جنبة شرّشان بیش از خیرشان خودنمایی میکنند.این شُرور میتوانند متافیزیکی همچون نقص و شناخت نادرست نظام هستی، طبیعی مانند سیل و زلزله یا اخلاقی همچون گناه، جنگ و جنایت باشند. امّا پرسش اصلی آن است که اگر عالم تحت سیطرة چنین موجود کاملی است، چرا این همه شرّ در آن راه یافته است؟ چه کسی مسئول ورود آنها به عالم است؟ چرا عالم سراسر خیر نیست؟چرا خداوند وجود شُرور را در عالم مجاز گردانیده است؟ اینها و دهها پرسش دیگر نظیر آن صفاتی از قبیل توحید، عدل، خیر محض، حکمت و قدرت مطلق خداوند را به چالش می کشند!طی قرنهای اخیر بزرگان بسیاری به بررسی این مسئله و تبیین نسبت آن با برخی صفات خداوند پرداخته و در این باب سخن به تفصیل گفتهاند. عدهای از فیلسوفان شرّ را امر عدمی و برخی امر وجودی میدانند و بر این باورند که اوصاف و صفات خداوند را میتوان با وجود این قبیل شُرور از راه برهان عقلی و نقلی به اثبات رساند و یا دست کم نشان داد که شُرور تعارض عقلانی با صفات الاهی ندارند.

برخی دیگر برآنند که دفاع عقلانی از شُرور و سازش میان آنها با صفات الاهی افسانهای بیش نیست! ما در این کتاب میکوشیم با اتکا به آراء اندیشمندان مسلمان به ویژه مولانا جلالالدین رومی به واکاوی این مسئله و آثار و پیامدهای مثبت و منفی آن بپردازیم. مقصود ما در این کتاب لزواً جانبداری از یک نظر خاص نیست، بلکه بیش از هر چیز بیان دقیق آراء مطرح شده در این خصوص است. پر واضح است که در این میان آراء زیادی پرورش یافتهاند که پرداختن به همة آنها امکانپذیر نیست، بلکه اشارة گذرا بدانها و پرداخت تفصیلی به نظرات مولانا هدف غایی ما بوده است.

این کتاب در پنج فصل مورد بررسی قرار گرفته است. فصل نخست به مقدمات کلی بحث نظیر: بیان و طرح مسئله، پرسشهای بحث، اهمیّت و ضرورت موضوع و در نهایت به تاریخچة آن میپردازد. فصل دوم به مفهوم شناسی خیر و شرّ، ماهیّت خیر و شرّ، تفاوت درد و رنج و بررسی انواع شُرور اشاره دارد. فصل سوم به بررسی راهحلهای مسئلة شرّ اخلاقی، رابطة شرّ و اختیار، تبیین مفهوم اختیار و راهحلهای آن میپردازد. فصل چهارم به راهحلهای مسئلة شرّ طبیعی و تصور جهان برتر(نظام اَحسن) و فصل پنجم به نتیجهگیری از همة مباحث صورت گرفته اختصاص یافته است. لازم به ذکر است برای تمامی ارجاعات به کتابهای مثنوی معنوی نماد (م)، فیه مافیه نماد(ف)، دیوان شمس تبریزی نماد(د) و مجالس سبعه نماد(س) در نظر گرفته شده است