مدرسه یا قفس؛ بازتاب مدرسه در متون کهن و داستان نویسی معاصر

داستان هایی که از روزهای مدرسه نوشته شده، جدا از جنبه های هنری شان، اهمیتی تاریخی، جامعه شناختی، فرهنگ شناختی و حتی فولکوریک دارند؛ داستان هایی که گاه به شکل خاطرات خود نویسندگان است و گاه با ترکیبی از واقعیت و تخیل درآمیخته اند؛ اما در متن خود بازگوکنندۀ بسیاری از واقعیت هایی هستند که می توان همچون یک سند تاریخی ـ اجتماعی بدان ها نگریست. بسیاری از این داستان ها توصیف گر دوره ای از تاریخ فرهنگ و تحصیل در ایران معاصرند.

پس از ورود فرهنگ و تمدن اروپا به ایران و آشنایی ایرانیان با اندیشه های غربی، که نخستین تکان ها و چالش های عملی آن را باید در نظام تعلیم و تربیت ایران جستجو کرد، انتقاد به شیوۀ مدارس قدیم یا «مکتب خانه ای» آغاز شد و این احساس نیاز به مدارس جدید با اندیشه و خواست بزرگمردی چون میرزا تقی خان امیرکبیر و با بنانهادن دارالفنون (1231 ش) پی ریزی شد و بعدها با کوشش های میرزا حسن رشدیه (ف 1323 ش) و برخی از رجال فرهنگ دوست به بار نشست.
هر چند در آغاز راه جامعۀ سنتی و متولیان نظام مکتب خانه ای به شدت با برپایی مدارس جدید مخالفت می کردند و حتی با برخوردهایی ستیزه جویانه تلاش گران این عرصه را به الحاد و تکفیر متهم می ساختند، اما ضرورت ها و دگرگونی های مهم اجتماعی و فرهنگی در تکاپوی مشروطه آنچنان شتاب و قدرت داشت که سرانجام دستگاه تعلیم و تربیت از زیر سیطره و سلطۀ نظام سنتی بیرون آمد و فکر و فرهنگ ایران وارد مرحلۀ تازه ای شد که بازتاب بسیاری از جنبه های مثبت و منفی و نارسایی ها و چالش های مدارس جدید را در آثار بسیاری از داستان نویسان ایرانی می توان مشاهده کرد.
با مرور و مطالعۀ این دست آثار، می توان وضع آموزش و پرورش ایران را از زمان تأسیس مدارس جدید و برچیده شدن مکتب خانه های قدیمی تا روزگار نزدیک به دهۀ شصت خورشیدی دریافت و شناخت؛ اینکه مدارس با چه سبک و سیاقی اداره می شدند؟ کیفیت تعلیم و تربیت در آنها چگونه بود؟ شاگردان، معلمان و اولیای مدارس با چه فضاها، هنجارها و ماجراهایی سروکار داشته اند؟ در آخر اینکه سیمای مدیران، معلمان و کلاس های درس در این صد ساله و در آینۀ داستان نویسی معاصر چگونه انعکاس یافته است؟

در این کتاب کوشش شده تا به بازخوانی آموزش و پرورش، تنها از دریچۀ داستان نویسان و خاطره نگاران پرداخته شود.
البته پیش از آن نگاهی به جریان آموزش در ادوار گذشته و نیز درنگ و تأملی به پرخاش ها و ناخرسندی برخی شاعران و ادیبان نسبت به مدرسه و تحصیل صورت گرفته است تا از این منظر، پست و بلند جریان فرهنگ و آموزش در ایران بهتر نشان داده شود و هم اینکه به پیشینۀ فرهنگ قدیم و تاریخچۀ فرهنگ جدید در یک چشم انداز نگریسته شود.

در بررسی داستان های مدرسه گاه مثال ها و تکه هایی از کل اثر آورده شده تا در کنار نشان دادن نمونه هایی بر نقد و داوری خود، خواننده نیز به زبان و سبک و فضای داستان ها بیشتر نزدیک شود.

در بخش پایانی کتاب گزیده ای از داستان هایی که خاطرات و خطرات شورانگیز و به یادماندنی دوران مدرسه را به تصویر کشیده اند، آورده شده تا افزون بر آشنایی با نمونه های خوب داستانی، برشی از حال و هوای تحصیل در مدارس نسل های گذشته به دست داده شود؛ ضمن آنکه این داستان ها می توانند حس هم ذات پنداری و نوستالژیک با هر خواننده ای را داشته باشند؛ زیرا ممکن است برخی از این داستان ها با خاطرات دوران مدرسۀ افراد بسیاری نزدیک و حتی مشترک باشند.