رسول خدا صلی الله علیه و آله و مدیریت تنش های مدینه

معرفی کتاب

تنوع نگرش و سلیقه میان انسانها موهبتی است که موتور محرک جوامع انسانی است و لاجرم از این تنوع گریزی نیست. این سکه دو رویه همواره کارکرد مثبت خود را نشان نمی دهد و چه بسا با نشان دادن روی دیگر خود عاملی برای تفرقه و فتنهانگیزی گردد و با بروز تنش جامعه را با مشکلاتی روبه سازد.

این اختلافها که با عناوینی چون تضاد و تعارض از آن یاد می شود، اندیشمندان علوم انسانی را بر آن داشته است که با بررسی به تحلیل کارکردهای آن همت گمارند. هرچند امروزه صاحب نظران این عرصه تعارض را دارای کارکردهای مثبت و منفی می دانند اما با نگاهی به آثار ایشان شاهد هستیم کارکردهای منفی تعارض بخش اعظم این آثار را به خود معطوف داشته است و بیشتر تلاش بر این بوده است که نحوه مقابله با تعارض بیان گردد و شاید این امر نشان از جلوه ی بیشتر تعارض و تضاد در کارکردهای منفی و مخرب بودن پیامدهای آن داشته باشد.

این مطلب نویسنده را بر آن داشته است تا با تکیه بر چگونگی مدیریت تنش در جامعه، با نقبی به تاریخ، واکاوی جامعه نبوی به عنوان یک الگوی اسلامی ملاک تحقیق قرار گیرد. پیامبر (ص) به شهری قدم نهاد که اختلاف و درگیری جزء لاینفک آن گردیده بود. اختلافاتی که برآمده از عوامل ساختاری و انسانی ای بود که بیشتر ریشه درگذشته ی یثربیان داشت. جغرافیای خاص منطقه تأثیر خود را بر چگونگی گذران زندگی مردمان نهاده بود.
کمبود منابع چشم طمع ساکنان این سرزمین را به آنچه در اختیار دیگران بود، دوخته بود. ساختار زندگی قبیله ای که برآمده از شرایط محیطی جامعه بود، رقابت و واگرایی را خصیصه ی جامعه ی حجاز و به تبع مدینه ساخته بود. نظام قبیله ای در کنار نبود قدرت مرکزی برای کنترل قبائل، جنگ قدرتی در مدینه به راه انداخته بود که حاصل آن نبردهایی بود که در میان عرب مبنای سال شماری قرار می گرفت. پیامبر (ص) نیز فارغ از این ساختار نمی توانست جامعه اسلامی را سامان بخشد خاصه آن که با حضور حضرت (ص) نیز به دلیل لزوم تغییر در نگرش ها، بر هم خوردن ساختار قدرت، مهاجرت و ... بر گستره ی تعارض ها افزوده می گشت.
اختلافات درون گروهی انصار، مشکلات مهاجران، واگرایی یهود و منافقان در کنار دشمنی این دو گروه با اسلام و پیامد های حاصل از تقابل با مشرکان مکه، زمینه تعارض و تنش را فراهم می آورد. عدم تجربه حکومت واحد مرکزی در منطقه نیز برشدت مسئله میافزود.

بی شک لازم بود رسول خدا (ص) با توجه به عوامل و زمینه های اختلاف برانگیز طرحی درافکند که جامعه درگیر و دار اختلاف ها از رسیدن به اهداف متعالی مدنظر اسلام بازنماند. پیامبر (ص) با آگاهی از این واقعیت ها مسئولیت رهبری را عهده دار شد و لذا باید بر این مشکلات فائق می آمد و الاّ حکومت اسلامی با چالش های جدی مواجه میشد.

در این اثر نویسنده پس از بیان اهمیت پرداختن به چنین موضوعی و پیشینه آن، تلاش نموده است ضمن پاسخ گویی به سه سؤال از «بسترها و زمینه های بروز تنش در مدینه»، «راهکارهای پیشگیرانه از بروز تنش در مدینه» و «اقدامات حضرت (ص) در برون رفت از نزاع های مدینه» مدیریت رسول خدا (ص) در این مسئله را برای خواننده به تصویر کشد.

بدین منظور نگارنده در فصل اول ضمن معرفی و آشکارسازی میزان هم پوشانی اصطلاحاتی مانند «تنش»، «تعارض» و «تضاد» و نگاهی اجمالی به تکنیک های برون رفت از تعارض، خواننده را با عوامل ساختاری و انسانی در بروز تنش آشنا می سازد.

زمینه های بروز تنش در مدینه عصر رسول خدا (ص) عنوان فصل دوم این تحقیق است که در آن بخش نظری عوامل و بسترهای بروز تنش در جامعه با نمونه عینی جامعه مدینه در زمان پیامبر (ص) تلفیق گردیده تا ضمن پاسخ گویی به سؤال اول پژوهش حاضر، جایگاه بحث را روشن تر نماید.
فقدان انسجام اجتماعی، منابع مشترک محدود اقتصادی، مهاجرت در ذیل عوامل ساختاری و تیپ شخصیتی، عواطف، ارتباطات علائق به عنوان نمونه هایی از متغیرهای انسانی بخشی از مطالب این فصل را تشکیل داده است.

در پاسخ فعالیت های پیشگیرانه پیامبر (ص) در این مسئله مؤلف با استقراء اقدامات حضرت (ص) راهکارهای استفاده شده توسط ایشان را در محورهایی مانند فعالیت های پیشگیرانه ناظر به ساختار سیاسی، انسجام بخشی اجتماعی، تأسیس نهادهای ساماندهی امور، توجه به نقش اقتصاد، هدایت عامل انسانی و ... دسته بندی نموده است.

ازآنجاکه هیجان های پدید آمده در آستانه بروز تنش نقشی اساسی را در رخ دادن نزاع بر عهده دارند فصل چهارم این اثر راهکارهای کنترل این گونه هیجان ها توسط پیامبر (ص) را محور بحث دارد و نمونه هایی مانند کنترل اخبار، نقش خواص، شفاف سازی، نمادسازی، ممنوع کردن تحریک دیگران به عنوان راه کارها موردبحث قرارگرفته اند. راه کار هایی که هرکدام در حادثه ای توسط پیامبر (ص) مورداستفاده بوده است.

مدارا، شورآفرینی، تغییر فضا، مسکوت نهادن، حل مسئله و برخورد راه کارهایی است که توسط پیامبر (ص) در برون رفت از تنش ها به کارگیری شده است و لذا نویسنده در پاسخ به سؤال سوم پژوهش حاضر در فصل پنجم همت خود را به توضیح آنان معطوف داشته است.

در نتیجه گیری کتاب تلاش شده است تا در یک جمع بندی مدیریت رسول خدا (ص) در مسئله تنش های مدینه ضمن بیان برخی اصول بنیادین رسول خدا (ص) و نقش اندیشه دینی حضرت (ص) در چگونگی بهره گیری از راهکارها؛ بازخوانی کلی گرد.