آیین عزاداری از نگاه سفرنامه نویسان خارجی؛ مطالعه ای مردم شناختی

معرفی کتاب

عزاداری برای سالار شهیدان از منظری قدمتی قدسی دارد و از منظر دیگر قدمتی به تاریخ کربلا و برپایی آئین های عمومی سوگواری برای شهیدان کربلا در ایران به روزگار آل بویه باز می گردد. با این حال از قرن چهارم هجری تا روزگار صفویه همواره در بین ایرانیان عزاداری به عنوان مستمسکی برای ابراز محبت و علاقه به خاندان پیامبر(ص) متداول و مرسوم بوده است که در ادبیات ایران زمین بازتاب فراوانی داشته است.

تشیع در مسجد جامع تبریز در سال 907 هجری قمری توسط شاه اسماعیل صفوی مذهب رسمی ایران اعلام شد و بعد از آن عزاداری برای امام حسین(ع) عمومیت یافت و به اشکال مختلف از جمله برپایی مجالس وعظ، مجالس روضه خوانی و مجالس محتشم خوانی و مجالس سینه زنی، و اجرای تعزیه در هز ساله در محرم و حتی در طول سال ادامه می یافت. از این رو عزاداری برای شهدای کربلا به سرعت به عنوان یکی از مشخصه های مهم هویت ملی ایرانی به صحنه آمد که هنوز هم به حیات قدرتمند خود ادامه داده و خواهد داد. علی رغم عمومیت عزاداری محرم در پنج قرن اخیر منابع داخلی دست اول که به ارائه داده های تاریخی پرداخته باشند معدود و محدودند.

در این بین «سفرنامه ها» و یا «گزارش های سفری» که از غربیان از ایران برجای مانده است منابع بسیار ارزشمندی برای پژوهش در آئین های عزاداری محرم است. آداب و رسوم، کمیت و کیفیت عزاداری و سیر تطور و تحول آن در جامعه ایران مورد توجه نویسندگان سفرنامه قرار داشته است گرچه خالی از دیدگاه های مغرضانه هم نیست. این کتاب تلاش دارد با اتکا به این دسته از منابع، فرهنگ عزاداری محرم را مورد بررسی قرار دهد. مؤلف محترم این اثر علمی، اغلب سفرنامه های منتشر شده را بررسی و از داده های مستند آن با نگاهی مردم شناختی جنبه های کمتر بررسی شده را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. اهمیت کار مؤلف محترم نقد دیدگاه های مغرضانه سفرنامه نویسان از ایران و فرهنگ مردم ایران است.

نکته دیگر اینکه مطالعه و بررسی مشاهدات و توصیفات سفرنامه نویسان در باب محرم و عزاداری ایرانیان از چند جهت می تواند اهمیت داشته باشد: نخست آنکه این دست مطالعات در چارچوب مطالعات حوزه شرق شناسی قرار می گیرد و می تواند زوایایی خاص از فرهنگ عزاداری در ایران را که از نگاه سفرنامه نویسان قابل توجه بوده، روشن سازد. نیز این مطالعات می تواند گوشه ای از سنت های عامه جامعه ایرانی را که در گذشته دور وجود داشته و امروزه به دست فراموشی سپرده شده است را برای ما روشن سازد. همچنین از جهت دیگر می توان دریافت که از نظر آنان این دست آیین ها چه کارکردهایی در جامعه ایران داشته و واجد چه ظرفیتهایی در نظام اجتماعی در طول تاریخ بوده است.

در این تحقیق تلاش شده است تا با گزینش و مطالعه حدود 60 سفرنامه از دوره صفویه تا دوره انقلاب اسلامی، تصویری روشن از آنچه سیاحان در باب عزاداری ایرانیان گزارش کرده اند ارائه شود. در این نوشتار سعی شده تا ضمن دسته بندی و نگریستن به ابعاد مختلف عزاداری، به توضیح و معرفی برخی سنت ها و عناصر موجود در آیین عزاداری ایرانیان و نیز نقد برخی دیدگاه های سفرنامه نویسان پرداخته شود.