دولت یاد: تاریخ محلی بیرجند در آغاز سده معاصر

تاریخ محلی، یکی از ارکان اصلی تاریخ نگاری هر کشوری است که اهمیت آن کمتر از وقایع ثبت شده درباره مرکز نیست. تأثیر غیرقابل انکار تحولات پیرامونی بر مرکز در وقایعی نظیر مشروطیت در ایران بیانگر این است که بی توجهی به تاریخ محلی می تواند به برداشت ناقص از تحولات تاریخی یک کشور منجر شود. ایران به عنوان سرزمینی گسترده، دارای مناطق مهمی است که در اغلب وقایع تاریخی آن تأثیر گذار بوده اند و آشنایی با این مناطق می تواند در تدوین تاریخ جامع ایران بسیار مؤثر واقع شود. در این بین، اهمیت برخی مناطق به جهت وجود منابع و یا نقش سوق الجیشی از سایر نقاط فزونی داشته و تأثیر گذاری بیشتری بر سرنوشت کشور داشته اند. یکی از این مناطق، شهر «بیرجند» در استان با اهمیت خراسان است که در تقسیمات کشوری فعلی، مرکز خراسان جنوبی می باشد.

اثر حاضر نمونه ای است از تواریخ محلی که به روایت چهره ای فرهنگی در دهه 1330 شمسی ارائه شده است. مرحوم ذبیح الله ناصح، دبیر درس تاریخ و نیز مدیر وقت دبیرستان شوکتیه بیرجند در خلال دهه 1300 تا اواسط دهه 1320 بوده است. ایشان با توجه به ویژگی بومی بودن و نیز عضویت در انجمن شهر، تصویری نسبتا جامع از اوضاع طبیعی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بیرجند در حد فاصل دهه 1290 شمسی تا عمدتا اواخر دوره پهلوی اول ارائه نموده که بسیار مفید و گویا است؛ هرچند برخی یادداشت های ایشان گاه به رویدادهای مرداد 1332 یا وقایع مربوط به اوایل دهه 1340 هم اشاراتی دارد.

آنچه در این مجموعه قابل توجه است، اطلاعات و مشاهدات شخصی راوی در زمینه های مختلف می باشد که مجموعا حاوی نکات ظریفی است و بر پاره ای از مسائل تاریخ معاصر شرق کشور پرتو می افکند. تحلیل و برداشت ارائه شده توسط نویسنده محترم در حوزه های مختلف در مواردی، عمیق و البته در پاره ای از موارد نیز با عملکرد بعضی حکام محلی که در سده های اخیر، حکومت آن منطقه را در دست داشته اند، می تواند محل بحث باشد. از سویی ارزیابی مرحوم ناصح از سرنوشت رژیم پهلوی بر اساس پاره ای مشهودات در اوایل دهه 1340 شمسی و پیش بینی وقوع «انقلاب» و سقوط رژیم پهلوی از جمله موارد قابل توجه در این مجموعه یادداشت ها است که حکایت از عمق نگاه راوی به مسائل جاری کشور دارد.