تجرد خیال در حکمت متعالیه

یکی از مهم ترین مسائل حوزه فلسفه و عرفان اسلامی مسأله خیال است زیرا عالم خیال در عرفان شاهراه کشف و شهود و در فلسفه حدفاصل میان عالم مجردات و عالم ناسوت است.

نویسنده در این اثر به شرح نقش اساسی تجرد خیال در حکمت متعالیه پرداخته است.
فصل نخست با عنوان «پیشینه نظریه خیال در آراء ابن عربی» عالم خیال را مطابق با دیدگاه واضع آن یعنی ابن عربی به صورت اجمالی مورد بررسی قرار داده است.

«پیش گفتاری درباره نظریه خیال در آراء ملاصدرا» عنوان فصل دوم کتاب است. وی از تاثیر پذیران عرفان نظری ابن عربی است و نظریه خیال ابن عربی چه در قوس نزولی و چه در قوس صعودی به عنوان نقش اساسی قوه تخیله در تفکر فلسفی و عقلانی مورد توجه صدرالمتألهین بوده است لذا در این فصل اصول اندیشه وی مطرح می شود تا جایگاه تجرد خیال در منظومه فکری او مشخص شود.

در فصل سوم نویسنده به خیال در قوس نزول و سیر وجودی نفس الرحمن، عماء و اعیان ثابته به عنوان عناصر علم باری تعالی و مقدمات بالفعل عالم هستی پرداخته است. بامطالعه این فصل چنین به نظر می رسد آرای ملاصدرا در مورد نفس رحمان، عماء و اعیان ثابته تبیین استدلالی و عقلی نظرات ابن عربی است و اختلافی در موضوع مربوطه میان دو نظریه پرداز مشاهده نمی شود.

نفس انسان به عنوان موضوع سیر معرفت شناسانه در قوس صعود بررسی می شود و قوه تخیل نفس، مرکبی تلقی می گردد که قادر است راکبش را از شأن مادی و جسمانی تا اعلاعلیین صفات و اسماء پروردگار ارتقاء دهد و به همین سبب در فصل مزبور ماهیت و عملکرد و جایگاه تخیل مورد تحقیق قرار می گیرد.

«نقش تجرد خیال در گشودن معضلات فلسفی» فصل پنجم کتاب را به خود اختصاص می دهد. ملاصدرا با استفاده از نظریه خیال سعی کرد تا برخی شبهات وارد بر فلسفه اسلامی را مرتفع نماید. طبق نظریه وی قوه خیال در قوس صعود مانند عالم خیال در قوس نزول، دربرگیرنده اضداد است و همان گونه که سیر وجودی از حضرت احدیت به عالم کثرات بدون وساطت عالم خیال و صور مثالی ممکن نیست صعود معرفت شناسانه انسان از عالم تکثرات مادی به عالم معنا و معرفت متعالی نیز نیازمند طریقت خیال است و بدین ترتیب مشکلاتی از قبیل صدور کثیر از واحد در قوس نزول، آگاهی کثیر به واحد در قوس صعود، وجود ذهنی، وجود برزخی، معاد جسمانی، شبهه آکل و مأکول و حرکت جوهری به وسیله خیال مجرد برطرف می شود.

بر اساس فصل ششم این کتاب با کنکاش در نظریه عقل و حکمت متعالی ملاصدرا قرابت عقل و عرفان را تبیین می کند.