توحید و جبر و اختیار در قرآن کریم

کتاب حاضر در پنج بخش فراهم شده است:
در بخش نخست این اثر ضرورت مراجعه به عالمان قرآن تبیین شده و سپس به روش تفسیر قرآن، نقد و بررسی روش تفسیر قرآن به قرآن، ادله نظریه تفسیر قرآن به قرآن، تحدی به قرآن، لزوم عرضه روایات بر قرآن، نقد توجیه ناسازگاری نظریه تفسیر قرآن به قرآن با حدیث ثقلین و نمونه هایی از تأویل های نادرست در اثر جداکردن قرآن از اهل بیت (ع) پرداخته است.
در بخش دوم که به براهین وجود خدا در قرآن اختصاص یافته است، ابتدا برخی از آیات توحیدی قرآن که وجود خدا را ثابت دانسته و بدون هیچ استدلالی به ذکر اوصاف خداوند پرداخته، مطرح شده است، سپس استدلال های قرآنی از طریق تذکر به آیات و نیز استدلال هایی از طریق مفاهیم عقلی و استدلال از طریق فطرت بحث شده است.
در بخش سوم نیز به دلایل قرآنی توحید ذاتی، تفسیر آیات توحیدی قرآن در احادیث اهل بیت (ع)، نظریه سنخیت و دلایل آن، اشتراک معنوی اسماء و صفات، دلایل قرآنی توحید ربوبی، نقد و بررسی دیدگاه وهابیت در توحید عبادی، معنای بازگشت امور به سوی خدا و ... پرداخته شده است.
صفات ذاتی و فعلی و وجه تمایز آنها، برخی از صفات ذاتی و فعلی خدای تعالی، قدرت و فاعلیت خداوند متعال، نقد دیدگاه علامه طباطبایی(ره) درباره معنای فاعل مختار بودن خداوند، نظر آیت الله خویی (ره) درباره علت تامه بودن خدا، عدم امکان رؤیت خداوند در احادیث و ... از جمله مباحثی است که در فصل چهارم بررسی شده است. در این فصل وجه تمایز صفات ذاتی و فعلی تبیین شده و در ادامه برخی از صفات ذاتی و فعلی خدای تعالی(علم الهی، قدرت و فاعلیت خدا، اراده خدا، غیب مطلق بودن خدا) و برخی صفات خیریه(استهزاء، مکر، خدعه، نسیان، غضب و تأسف) مورد بحث قرار گرفته است.
فصل پایانی کتاب با عنوان «جبر و اختیار» با تأکید بر مختار بودن انسان براساس قرآن و روایات، آیات و روایات موهم جبر بررسی و دلالت آنها بر جبر نفی شده و جبر اشعری، تفویض معتزلی، جبر فلسفی، جبر عرفانی و جبر در حکمت متعالیه نقد شده است.
اثر حاضر حاصل یکی از جلسات درسی آیت الله سیدان در حوزه علمیه مشهد مقدس است که از فروردین ۱۳۸۸ تا اسفند ۱۳۹۲ هر هفته روزهای چهارشنبه در مدرسه آیت الله خویی (ره) افاده شده است. استاد در این جلسات ابتدا فهرستی از آیات توحیدی قرآن کریم را ارائه کرده و سپس بر همان اساس مباحثی را پیرامون هر یک از موضوعات آن فهرست مطرح کرده اند.