ماهیت و کارکردشناختی دجال در متون اسلامی

مسئله ی دجال در بیشتر ادیان مطرح و فتنه اش به تمام پیامبران گوشزد شده است. نخستین بار در رساله ی یوحنا به او اشارت رفته و مقصود یوحنا از دجال، کسانی است که درباره ی تجسم مسیح، آراء گوناگون دارند، و نیز هر روحی که تجسم عیسی را انکار کند، دجال است. در متون اسلامی نیز به صورت های گوناگون آمده است و در مورد اصل آن احتمالاتی داده شده است.

یکی از نشانه ها و علایم رستاخیز و نیز علامت عام و غیر حتمی خروج شخصی به نام «دجال» است. از نظر لغت شناسان، به هر دروغ گو و حقه بازی «دجال» گفته می شود.در روایات (که اکثراً در منابع اهل تسنن یافت می شود) صفات گوناگون و عجیبی در توصیف او یاد شده است. از جمله: ادعای ربوبیت می کند،عمر طولانی دارد، همراه او آب و آتش است، کور را بینا کرده و مرض برص را بر طرف می کند. و کارکرد اصلی او منحرف کردن و فریب دادن مردم از راه راست است. او از کسانی است که عمر طولانی دارد و هم اکنون نیز موجود بوده و تا زمان خروجش زنده خواهد ماند. در بعضی روایات او مسیح گمراهی نامیده شده که در مقابل مسیح هدایت؛ یعنی حضرت عیسی(ع) است. کارکرد اصلی دجال فریب، فتنه و فساد است.

نگارنده در این تحقیق به این جا رسیده است که دجال عنوانی کلی است و دارای مصادیق بسیار و در عین حال یک مصداق اصلی دارد. یعنی در عین این که شخص است ولی منحصر به یک شخص با ویژگیهای مندرج در روایات مربوطه نیست. بلکه عنوانی کلی است که شامل تمام دغل بازان، حیله گران، دروغ گویان و فریبکاران می شود. به عبارت دیگر دجال یک مفهوم کلی و یک جریان است که دارای مصادیق متعددی است و نیز یک مصداق اصلی دارد که تا ظهور، هویت او ناشناخته می ماند. قضیه دجّال، مانند ابلیس و شیطان است. به هر حال با این نگاه و برداشت، هم خلاف ظاهر روایات بیان کننده ویژگی های دجال که ناظر به شخص معین می باشد، نیست. و هم با آن دسته از روایاتی که ویژگی های خاصی برای دجال بیان کرده اند که متناسب با جریان کلی و نماد است، منافات ندارد.