اقتراح تعلیم ابتدایی یا تعلیم عالیه (مجله آینده 1304 - 1305)

نهاد «آموزش» در ایران از دیرباز دو رکن اساسی داشته است: یکی آموزش عملی در قالب روابط استاد ـ شاگردی و دیگر آموزش نظری خارج از روابط عملی و متمرکز در نهادهای آموزشی انفکاک‌یافته. در اولی آموزش بخشی از و درون زندگی روزانۀ افراد و نه منفک از آن و در دومی آموزش، امری جدا از زندگی روزانه و مختص به افرادی است که در مکانی با نظامات و ترتیبات مشخص، مخاطب آموزش قرار گرفته‌اند. این شکل اخیر، خود دو صورت اصلی دارد: یکی در مراکز پراکنده‌تر، متکثرتر و نیز متعلق به گروه‌های سنی پایین یعنی مکتبخانه‌ها و دیگری در مدرسه‌ها. هرچند هرف کلی هر دو صورت اخیر، کمک به تعالی معنوی و رشد کلی فرد در یک جامعۀ دینی از حیث درک و دریافت متون مقدس دینی و سایر نوشته‌جات اخلاقی است؛ اما از حیث ساختاری، تمایزات مهمی با یکدیگر دارند.

مجلۀ «آینده» در کنار کاوه، ایرانشهر و شفق سرخ، محل نشر آراء و عقاید منورالفکرانی بود که در مقام مشروعیت‌بخش و توأمان سیاست‌گذار ـ مجری مقطع اولیۀ حکومت رضاخان، به بحث دربارۀ نوسازی جامعه و دولت ایران می‌پرداختند. مجلۀ «آینده» را محمود افشار در سال 1304 بنا نهاد و دوره‌های اول (تیر 1304 تا مهر 1305) و دوم (دی 1305 تا اسفند 1306* و سوم (مهر 1323 تا اسفند 1324) این مجله را منتشر کرد. بعدتر فرزند وی، ایرج افشار دورۀ چهارم (مهر 1338 تا فروردین 1339) و پنجم (1358 تا 1372) انتشار آن را ادامه داد.

در شمارۀ دوم (شهریور 1304) مجله، سه اقتراح برای دریافت نظر صاحب‌نظران مطرح شد که مورد سوم آن عبارت بود از: تعلیم ابتدایی یا تعلیم متوسط و عالی؟ به عقیدۀ شمار با وضع امروزۀ ایران (بی‌پولی، بی‌معلمی، بی‌کتابی، اداره‌بازی، احتیاجات امروزه و آینده و .....) آیا بهتر است تعلیمات ابتدایی را توسعه داد یا تعلیمات متوسط و عالی را؟

در شماره‌های بعد (از شمارۀ سوم/ مهر 1304 تا شمارۀ 11/ 1305) برخی از رجال و صاحب‌نظران شاخص این دوره، در اقتراح شرکت کرده و اعلام نظر کردند.

نتایج این مباحثات منجر به طرح درخواست تأسیس «دانشگاه» در 1307 شد و عملاً با تأسیس «دانشگاه تهران» در 1313 تحقق یافت. هرچند در این اقتراح، «عالی» بار معنایی واحدی ندارد و طیفی از معانی، از تربیت نیروی متخصص برای دولت تا پیشوایی ملت تا تولید معارف را دربر می‌گیرد؛ اما با تأسیس دانشگاه تهران، «عالی» با «دانشگاه» برابر نهاده شده و تاریخ آموزش عالی با تاریخ نهاد دانشگاه در ایران پیوند یافت؛ به عبارتی آنچنان‌که فروغی انتظار داشت، معارف عالیه عام‌تر از تعلیم عالیه پیش نرفت و سایر امکان‌های تولید معارف عالیه از جمله مراکز علوم دینی و یا نهاد حکمت و فلسفۀ اسلامی که او به آنها حتی برای رفع معضلات تجدد دل بسته بود، بسیار بیش از پیش به حاشیه رفته و گاهی کاملاً بی‌اثر شدند.

در بازنویسی این اقتراح کوشش شده تا رسم‌الخط متن دست‌نخورده باقی بماند، مگر در مواردی که برای مخاطب امروزی غریب باشد. ضمن اینکه به منظور سهولت در فهم دیدگاه صاحب‌نظران، ترتیب زمانی انتشار مقالات رعایت نشده و متن‌ها بر اساس نام نویسندگان آنها تجمیع شده است.