مثل صنوبرها صبور!: بررسی اشعار سلمان عراقی

کتاب پیشِ‌رو نگاهی است به اشعار سلمان هراتی از منظر عرفان؛ نوشتاری که بر آن شده است تا درونی‌ترین لایه‌های ذهن و فکر سلمان را بر اساس گزاره‌های به‌اثبات‌رسیده در سنت عرفانی واکاوی کرده و اشتراکات لفظی و مفهومی این دو را در وسع خود بازنماید و البته این به آن معنی نیست که این کتاب بر آن است تا اثبات کند که سلمان به‌صورت آکادمیک به تحصیل عرفان پرداخته و مدتی از عمر خود را صرف خواندن و فهمیدن متون رسمی عرفان کرده و تحت ارشاد استاد، در وادی سلوک گام نهاده و طی طریق کرده است. آنچه مسلم است این است که سلمان از دریچه مطالعه آثار ادبی عرفانی، با عرفان آشنا شده بود و با موضوعات و مسائل عرفانی غریبه نبود و بر اساس راستی سیرت و روشنی خویش، در وسع خود، جذب این مضامین والا گشته بود و این جذبه، در بیشتر اشعار وی خود را بازنموده است.

مطالعه چندباره اشعار سلمان، به‌وضوح پرده از این حقیقت برمی‌دارد که او در ساحت معرفت‌شناسی، با شکایت از عقل و لنگ‌دانستن کمیت آن، معتقد به معرفت قلبی و روحانی بود و این‌نوع معرفت را از دیگر انواع معرفت برتر می‌نهاد و خطابات بسیار او با «دل» در دیوان اشعارش، حاکی از آن است که وی بر این امر دست یافته بود که بی‌معرفت قلبی، دست آدمی از رسیدن به دامان حقیقت کوتاه است و همچون عارفان گذشته برای رسیدن به این‌نوع معرفت، سلمان بسیار بر عشق و عاشقی، البته از نوع حقیقی و نه مجازی آن، تأکید داشت و نهایت این سیر عاشقانه در نظرگاه او، به حقیقت پُر‌شکوهی به نام «شهادت» ختم می‌شد و البته دوران پُر‌تلاطم انقلاب و سپس جنگ تحمیلی و حضور خونین و پیوسته پیکر مطهر شهیدان در متن جامعه، در تأثیر این حقیقت پُر‌شکوه در اندیشه عارفانه سلمان را نباید از نظر دور داشت. یافتن شدت این تأثیر با توجه به بسامد بالای واژگان شهید و شهادت و نیز مفاهیم حاکی از آن در شعر سلمان، امر دشواری نیست. هرچند نمی‌توان اندیشه عرفانی سلمان هراتی را به سبک و شیوه‌ای خاص منسوب دانست، اما این حجم از پرداختن به مفهوم و مضمون شهادت، شاید اجازه‌ای باشد تا شیوه ورود سلمان به عرفان را «عرفان شهادت» نام بگذاریم؛ عرفانی که تجلی جهاد اکبر را در آیینه شهادت و کشته‌شدن در جهاد اصغر به تصویر می‌کشد و سعی بر آن دارد گوشه‌هایی از عرفان پُر‌بار اسلامی در‌این‌باره را بیشتر بازنماید. سلمان البته در این عرصه، نقش توحید و انسان کامل را نیز مغفول نمی‌گذارد و علیرغم درنگ اندکش در نشئه دنیا، نیم‌نگاهی نیز به هستی ‌شناسی عرفانی دارد و این جزء از اجزای اندیشه عرفانی خود را نیز به سامانه فکری خویش می‌افزاید تا منظومه‌ای اگر نه کامل، اما منسجم در این باب ارائه دهد.