دادستان دینی: پاره دوم (پرسش های 41 تا 92)

دادستان دینی به معنی «داوری یا احکام دینی» عنوانی متأخر است که در سنت به این اثر داده شده است. نویسنده خود در مقدمه به عنوان «پرسش ‌نامه» اشاره می ‌کند. کتاب شامل یک مقدمه و 92 پرسش گوناگون است که مهرخورشید پسر آذرماه و دیگر بهدینان از منوچهر می‌ پرسند و منوچهر در پاسخ آنچه را که از آموزه‌ های مراجع دینی پیشین می‌ داند و در یاد دارد و پذیرفتنی و موثق می‌ شمارد، در زیر پرسش‌ ها می ‌آورد.

منوچهر نویسنده دادستان دینی، پسر گشن ‌جم، پسر شاپور، از نسل آذربادمارسپندان، موبدان موبد شاپور دوم (309 ـ 379 م) ساسانی است. منوچهر نمایی کلی از زندگی و تفکر خود را در مقدمه دادستان و اثر دیگرش «نامه‌ ها» ترسیم می ‌کند. او در عنوان های نخستین و دومین نامه، خود را «هیربد» و در سومین «هیربد خدای» می ‌نامد. منوچهر رد پارس و کرمان، فرمادار آسرونان بوده است. «رد» به معنی «رهبر روحانی» در برابر «اهو» «سرور دنیوی» است. «فرمادار» به معنی فرمانده است و دارنده این جایگاه، رئیس کل روحانیان کشور محسوب می ‌شده است.

تاریخ دقیق نگارش دادستان معلوم نیست؛ ولی از روی تاریخ آخرین نامه منوچهر به سال 250 یزدگردی نیز لحن ملایم‌ تری که در دادستان نسبت به نامه‌ ها دیده می شود، دادستان می‌ باید پیش از نامه ‌ها و به احتمال پیش از سال 881 میلادی نوشته شده باشد.

نوشته‌ های منوچهر و برادرش زادسپرم، هم از حهت فرم و هم از نظر ترجمه، از دشوارترین متون پهلوی به شمار می‌ آیند. دادستان نثری پیچیده و دشوار دارد و علت آن نه ‌تنها بحث و گفتگو درباره موضوع‌ های فلسفی، الهیاتی و آیینی است که چنین شیوه نگارشی را می ‌طلبد، بلکه در سلیقه و قدرت نویسنده نیز می‌ باشد. منوچهر درازنویسی و به‌ کاربردن ترکیبات پیچیده را می ‌پسندد. استفاده از واژگان عالمانه پهلوی گاه به بهای آسیب رساندن به روشنی مطلب تمام می ‌شود و گاه از دستور درست و معیار زبان پهلوی دور می ‌شود. پاسخ پرسش ‌ها که به زبانی فنی و سبکی سنگین و بی‌ روح و بیشتر بر اساس عبارت ‌پردازی‌ های سنتی فارسی میانه دوره ساسانی نوشته شده، از نوآوری ‌های ادبی خالی است.

دادستان دینی اثر سنتی ـ عقیدتی است که در قالب پرسش و پاسخ، به طرح موضوع ‌های گوناگون می‌ پردازد. محتوای پرسش‌ ها آیینی، اجتماعی، اخلاقی، قانونی، فلسفی، کیهان‌ شناختی، پدیده‌ های طبیعی و از اینگونه است. با وجود تنوع و گوناگونی پرسش ‌ها، نمی ‌توان تصور کرد که دادستان نمای کاملی از وضع دین زردشتی زمانه خود را بازتاب می‌ دهد چه پرسش‌ ها اغلب درباره موضوعاتی است که مورد تردید مهرخورشید و بهدینان نزدیک به اوست یا درباره مطالبی است که مایلند آگاهی بیشتری درباره آنها به دست آورند.

این کتاب شامل مقدمه و یادداشت ‌های آن، آوانویسی متن‌ پهلوی بر اساس ویراست پ.ک. انکلساریا همراه با تصحیح ‌های اعمال ‌شده از سوی نگارنده (با نشان * و شماره در پانوشت آوانویسی)، برگردان فارسی و یادداشت‌ های آن است. متن پهلوی به صورت پیوست در انتهای کتاب آورده شده است. کوشش نگارنده بر آن بوده که در حد توان ترجمه ‌ای روان و قابل اطمینان از این متن دشوار به دست دهد؛ اما به گفته منوچهر، درک و فهم آنچه او در پاسخ به پرسش‌ ها نگاشته، ممکن است حتی برای باریک‌ بینان و نکته‌ سنجان آسان نباشد.