مجموعه آثار علامه طباطبایی - جلد هشتم

مقالات کتاب در سه جلد تدوین شده است. در جلد اول مقدمهای مختصر و در جلد سوم مقدماتی مفصل به قلم سید هادی خسروشاهی ارائه شده است. جلد اول شامل رساله های: اثبات واجب‌الوجود، توحید، خلق جدیدِ پایان‌ناپذیر، وحی، علی و فلسفه الهی، اعجاز و معجزه؛ جلد دوم شامل : رساله الولایه، علم، برهان و علم امام؛ و جلد سوم شامل: تعلیقات بر بحارالانوار، تعلیقات بر اصول کافی، ذوالقرنین یا کورش، خلقت انسان و جهان تکامل و اعجاز از دیدگاه قرآن.

بعضی از این رسائل را مرحوم علامه طباطبائی خود به فارسی نوشتهاند مانند: «رساله وحی»- وحی یا شعور مرموز- و «رساله اعجاز و معجزه» و بقیه را که به زبان عربی تألیف شده، اساتید محترمی در تهران و تبریز و حوزه علمیه قم به فارسی ترجمه کردهاند که در مقدمه یا مؤخره هر رساله، نام آن بزرگواران آورده شده است.

عناوین و مباحث مطرح شده در مجموعه رسائل علامه طباطبایی بدین شرح است:

رسالهای در اثـبات واجبالوجود؛

این رساله از یادنامه علامه طباطبایی نقل شده و به قلم آیتالله مـحمدی گـیلانی به فارسی ترجمه شده است. نویسنده در این رساله در چهار فصل به اثبات واجبالوجود و تبیین صفات او پرداخته است. وی در توضیح اینکه واجبالوجود لذاته جامع همه کمالات وجودی است و هیچ کمالی از او خارج نیست مینویسد: چون واجب تعالی وجود صرف بوده و مشوب به چیزی از عدم یا عدمی که مغایر با ذات مقدّسش باشد نیست، واجد هر حقیقت وجودیه بماهو حقیقت وجودیه در هر تعینی از تعینات است و جامع هر کمال حقیقی از آن نظر که کمال حقیقی خواهد بود و هرگونه عدم و بطلانی از حریم قدس او مسلوب است.

رسالهای درباره توحید؛ ترجمه دکتر همایون همتی.

رساله حاضر، دفتری است شریف و مکتوبی است عمیق از مکتوبات و مؤلفات علامه طباطبائی است. بحث توحید بیشک از مهمترین مباحث اعتقادی در اسلام است و عنایت قرآن بدان بیش از سایر اصول و فروع عقیدتی و عملی است. روش علامه فقید(ره) در این رساله روشی فلسفی- عرفانی است که ملهم از شریعت و کتاب و سنت و آمیخته با اشارت و لطایف آیات و روایات است و در حقیقت باید گفت که روشی فلسفی- عرفانی- قرآنی است. علامه در این رساله که رساله نخست از سلسله رسالههای توحیدی ایشان است، میکوشد با تلاشی حکیمانه میان قواعد فلسفی و یافتههای عرفانی با آیات قرآنی و احادیث نبوی و ولوی همآهنگی ایجاد کند و به نحو شگفتانگیز و تحسینبرانگیزی نیز توفیق یافته است.

رساله خلق جدید پایانناپذیر؛ ترجمه آیتالله محمد محمدی گیلانی.

مسئله «خلق جدید» از اهم مسائل فلسفه الهی است که بحث در آن از دیدگاه حکمت متعالیه بسیار شیرین و مسرتانگیز است که علامه آن را در یک مقاله که ظاهراً سنگینترین مقالات آن بزرگوار است، به طرز بدیعی بیان فرمودهاند و آن را به نام «مقاله قوه و فعل» نامگذاری نمودهاند. ترجمه آزاد این اثر توسط خود علامه مورد بازبینی و تصحیح قرار گرفته است. مباحث این رساله در ده فصل تدوین شده است.

رسالهای درباره وحی یا وحی یا شعور مرموز.

رسالهای است که با توضیحات آیتالله مکارم شیرازی منتشر شده است. نویسنده در این مقاله پس از تبیین نظریه وحی، وحی و نبوت را موهبتی الهی نه اکتسابی دانسته است. در انتهای این رساله توضیحات آیتالله مکارم شیرازی پیرامون برخی مطالب ارائه شده است.

علی و فلسفه الهی؛ ترجمه علیاکبر مهدیپور.

نام عربی این کتاب (علی و الفلسفه الالهیه) است که در سـال 1352ش و در حیات استاد علامه، ترجمه و مورد تشویق ایشان قرار گرفته است. نویسنده با اشاره به زندگانی امیرالمؤمنین علی(ع) و سخنان پربار آنحضرت، تأکید میکند که معارف الهی از سخنان درربار آنحضرت میجوشد و شیفتگان فلسفه الهی را دچار حیرت و شگفت مینماید. منابع این رساله در پایان آن ذکر شده است.

رسالهای در اعجاز و معجزه.

علامه در این رساله پس از توضیحاتی پیرامون موضوع بحث چنین نتیجه میگیرد که معجزه و کرامت و دعای مستجاب خوارق عاداتی هستند که تکیهبر یک سبب غیر مغلوب دارند؛ به خلاف سحر و کهانت و غیر آنها که چون در جانب شر بوده و ارتباطی به ماده دارند و اسباب مادی هرچه قویتر فرض شوند، قویتر از آنها نیز جایزالفرض است، لذا قابلیت مغلوبیت را دارند. سپس به برخی شبهات پاسخ میدهد.

رساله الولایه (ولایتنامه)؛ ترجمه دکتر همایون همتی.

مسئله ولایت، از مباحث مهم عرفان نظری است که پایههای استوار فلسفی نیز دارد. در حقیقت مرتبه پایانی سیر عارفان است که خود در صحایف و مکتوبات و آثار خویش با عبارتهای گوناگون از آن یاد کردهاند. همچون «فنای ذاتی» یا «مقام محو اسم و رسم و رفض تعینات» و یا «مقام توحید ذات» و «فنای در توحید». آیتالله حسنزاده آملی پیرامون این رساله چنین مینویسند: «یکی از آیات بزرگی که نشانه مقام شامخ عرفان آن جناب است «رساله ولایت» است. انسان آنچه را میگوید و مینویسد، تمام حالات انسان، معرف باطن اوست، حرف او معرف اوست، تمام حالات شئون زندگی انسان، عنوان باطن او هستند»

رسالهای در علم؛ ترجمه آیتالله محمد محمدی گیلانی.

این رساله در هشت فصل تنظیم شده است. در ابتدای این رساله چنین میخوانیم: «علم در اصطلاح فلاسفه به علم حضوری و علم حصولی منقسم میشود، زیرا معلوم یا با وجود خارجی- یعنی وجودی که آثار مطلوب بر آن مترتّب است- نزد عالم حضور مییابد که آن را علم حضوری میگویند و یا حضورش نزد عالم، با ماهیت و صورت است که میتوان گفت وجود ذهنی است- یعنی وجودی که آثار مطلوب بر آن مترتّب نیست- و این قسم علم را علم حصولی خوانند». علامه سپس به تبیین و تقریر این علوم میپردازد.

رساله برهان؛ ترجمه دکتر مهدی قوام صفری.

آنچه تحت عنوان «برهان» مورد بررسی قرار میگیرد، درواقع مبادی تصوریه و مبادی تصدیقیه علوم است؛ و از اینجاست که منطقیان اکثراً صناعت «برهان» را صناعت «حد و برهان» تلقی کردهاند. مبادی تصوریه شامل «حد» و مبادی تصدیقیه شامل «برهان» میشود و در صناعت «برهان» هر دوی این مبادی مورد بررسی است. علامه طباطبائی در کتاب حاضر با رعایت موازین علمی تلخیص، رساله جامعی در صناعت «برهان» عرضه داشتهاند که تمام ابواب آن را شامل میشود.

رساله علم امام.

این رساله بهطور مستقل در سال 1396ق در تبریز با مقدمه آیتالله قاضی طباطبایی به چاپ رسیده که در این کتاب نیز به جهت تکمیل بحث ارائه شده است. نویسنده معتقد است که امام(ع) به حقایق جهان هستی، در هرگونه شرایطی وجود داشته باشند، به اذن خدا واقف است؛ اعم از آنها که تحت حس قرار دارند و آنها که بیرون از دایره حس میباشند، مانند موجودات آسمانی و حوادث گذشته و وقایع آینده. علامه همچنین راه اثبات علم را از راه نقل روایات متواتری میداند که در جوامع حدیث شیعه، مانند کتاب کافی و بصائر و کتب صدوق و کتاب بحارالانوار و غیر آنها ضبط شده است. بهموجب این روایات که به حد و حصر نمیآید، امام علیهالسلام از راه موهبت الهی و نه از راه اکتساب، به همهچیز واقف و از همهچیز آگاه است و هرچه را بخواهد به اذن خدا، به ادنی توجهی میداند.

تعلیقات بر بحارالانوار.

تعلیقات علامه طباطبائی بر شش جلد نخستین و قسمتی از اول جلد هفتم، چاپ جدید بحارالانوار به نوشته سید ابراهیم سید علوی 67 مورد و به رأی محسن کدیور 88 تعلیقه و به گفته احمد عابدی 84 پاورقی است که غالباً بسیار کوتاه و خلاصه، اما پرعمق و پرمحتوا هستند. دو تعلیقه علامه در ص 100 و 104 جلد اول «بحار»، در تفسیر و تحلیل معنای عقل است که با بررسی فلسفی علمی، موجب جنجالی گردید که علامه طباطبائی را از نوشتن تعلیقات بر مجلدات بعدی باز داشت.

تعلیقات بر اصول کافی؛ ترجمه سید ابراهیم سید علوی.

از جمله آثار محققانه و جاودانه علامه طباطبائی(ره) تعلیقاتی است که ایشان بر برخی متون حدیثی و اعتقادی دارند و اگرچه تعلیقات استاد بر کتاب نفیس بحارالانوار به عللی دنبال نشد، لیکن تعلیقههای مقنع و عالمانه ایشان بر کتاب شریف اصول کافی در عین حالی که از چند پاورقی تجاوز نمیکند، معذلک همین چند تعلیقه کوتاه، روشنگر برخی مسائل پیچیده علمی و عقیدتی است. این بزرگمرد علم و معرفت در ذیل احادیث مربوط به: بداء، مشیت و اراده، سعادت و شقاوت، قضا و قدر، خیر و شر، جبر و اختیار و مسائل مشابه دیگر، پاورقیها و توضیحات بسیار ارزنده و مفید و عمیقی دارند.

ذوالقرنین یا کورش؛ ترجمه سید هادی خسروشاهی.

علامه در این اثر پس از بررسی آیات مرتبط با ذوالقرنین، این موضوع را از نظر تاریخی مورد بررسی قرار داده است. به اعتقاد برخی، ذوالقرنین همان کوروش یکی از شاهان هخامنشی است که در سالهای 539 -560 قبل از میلاد میزیست و همو بود که امپراتوری ایرانی را تأسیس و میانه دو مملکت پارس و ماد را جمع نمود، بابل را مسخر کرد و به یهود اجازه مراجعت از بابل به اورشلیم را صادر کرد. در آخر این رساله نیز موضوع سدسازی کورش مورد مداقه قرار گرفته است.

خلقت انسان و جهان، تکامل.

این رساله با ذکر آیه اول سوره نساء آغاز شده است که اشاره به چگونگی خلقت انسان دارد و اینکه در اصل انسانیت و در حقیقت بشریت با هم متحدند. نویسنده سپس به بررسی آنچه در قرآن درباره خلقت انسان نخستین آمده پرداخته و سؤالاتی را در رابطه با جهان تکامل از دیدگاه قرآن مطرح کرده و پاسخ داده است.

اعجاز از دیدگاه قرآن؛ ویراست علیاکبر مهدیپور و علیرضا میرزا محمد.

این رساله در دو بخش اعجاز از نظر قرآن و قرآن و تحدی مطرح شده است. به اعتقاد نویسنده از آیات تحدی قرآن استفاده میشود که این کتاب ساختهوپرداخته مغز بشر نیست، بلکه از قدرت بیکران آفریدگار جهان نشئت یافته است. اگر کسی در انتساب آن به قدرت لایزال الهی تردید دارد، همه یاران و گواهان خود را فراخواند تا دستبهدست هم دهند و یک سوره نظیر قرآن کریم بیاورند؛ و اگر نتوانستند چنین کاری را انجام دهند، پس بدانند که این کلام حضرت پروردگار است و هیچ مخلوقی را یارای مبارزه و مقابله با آن نیست.