انقلاب نااندیشیدنی در ایران

بیش از چهل سال پیش، ایرانیان رویداد بزرگی را پدید آوردند که تاریخ را نه در غرب آسیا که در جهان تغییر داد.

این رویداد اگرچه از اوج‌گیری تا پیروزی آن، بیش از یک سال طول کشید. اما برای ناظران داخلی و بین‌المللی چنان برق آسا بود که بزرگ‌ ترین دستگاه‌های جاسوسی و امنیتی آن زمان به اعتراف خود آن‌ها، از درک چیستی و چرایی آن و برگزیدن راهی برای مهارش عاجز ماندند و آن گاه که رخ داد، بازندگان قافیه و حتی ناظران بی‌طرف از خود پرسیدند «چرا چنین شد؟!»
برای پاسخ به این پرسش کلان، چهار دهه است که این پدیده بزرگ موضوع مطالعات گسترده ژرف و همه جانبه دانشگاه‌ ها، اتاق‌های فکر و موسسات مختلف پژوهشی و مطالعاتی در سراسر جهان به ویژه غرب است.

حاصل این پژوهش‌ ها مقالات، کتاب‌ها و رساله‌ های متعددی است که در تعدادی از آنها توضیحاتی برای برخی وجود این جنبش سترگ یافت می‌شود، هرچند که در نگاهی کلی، شیوه‌هایی که غرب در این سال‌ها برای تعامل با ایرانیان برگزیده است، نشان می‌دهد با گذشت چهل سال هم درک درستی از فرهنگ استوار این مردم ندارند.
شاید بدین سبب که اساسا ایران سرزمین متفاوتی است و ایرانیان در طول تاریخ کهن خود همواره برای خروج از دل طوفان‌های سهمگین تاریخی که هریک به تنهایی برای نابودی چند باره یک ملت کافی بوده‌اند راهی مستقل یافته، به راهشان ادامه داده، بیش از گذشته بالیده و استوارتر شده است.

کتاب به قلم چالرز کرزمن، استاد جامعه شناسی دانشگاه کارولینای شمالی، نمونه‌ای از آثار قابل اعتنای یاد شده است که توانسته از منظر یک پژوهشگر غربی درک کمابیش واقع بینانه‌ای از انقلاب ایرانیان در 1357 به دست دهد.

کرزمن در این اثر با طرح نظریات مختلفی که در جامعه شناسی تاریخی برای تبیین انقلاب‌ ها و جنبش‌ های اجتماعی وجود دارد، نشان می‌دهد که این نظریات عموما غربی، اگرچه تا حدی بعضی نکات را توضیح می‌دهد، اما برای تبیین انقلابی که در ایران رخ داده است، ناکافی هستند.
کرزمن از این نقطه طرح ایده خود را آغاز می‌کند که ارائه مفهوم ضد تبیین برای توضیح انقلاب ایران لازم است.

کرزمن این موارد را به فشردگی مطرح می‌کند، و به همین دلیل بخش مهمی از این کتاب پیچیدگی‌های مفهومی خاصی دارد که گاهی مترجم را برای یافتن معادل دقیق و درست برای آن‌ها به چالش کشید.

کرزمن همان گونه که در حوزه نظری سراغ منابع و چهره‌های گوناگون رفته است، برای توصیف و تحلیل رویدادها نیز تقریبا همه منابع ایرانی و غیر ایرانی را که تا هنگام نوشتن این کتاب در دسترس داشته، دیده و شاید بتوان گفت موردی را از قلم نینداخته است. از سند، کتاب و نشریه و مصاحبه با مردم عادی گرفته تا اعلامیه‌های دست نویس و پیام‌های تلفنی مخاطبان عادی یک روزنامه در میان ارجاعات کرزمن دیده می‌شوند. بی‌گمان در تدوین یک اثر استفاده از همه اسناد موجود، به خودی خود امتیازی محسوب نمی‌شود، اما وجه تمایز کرزمن در این اثر نحوه استفاده او از این منابع است که با دقتی واسوس گونه در نقد بیرونی و دروزنی آن‌ها می‌کوشد و با لحاظ کردن نکات ضروری در یک پژوهش تاریخی و جامعه شناختی، جمله یا عبارتی را از آن‌ها نقل می‌کند.


مترجم پس از پایان کار، متن را برای نویسنده ارسال کرده و درباره چند نکته از او نظر خواسته است. دو واؤه «اندیشیدنی» و «نا اندیشیدنی» از جمله کلید واژه‌های نویسنده در این کتاب است و ضروزت داشت مفهوم آنها به درستی روشن شود. کرزمن در باره واژه «نااندیشیدنی» در عنوان، برای مترجم نوشته است که مراد او از آن چنین است: «آنچه که پیش‌بینی نشد و قابل پیش‌بینی هم نبود» و بر مبتای این معنا ترجمه عنوان را به من واگذاشت.
با توجه به توضیحات کرزمن عبارت‌های «آنچه در اندیشه نمی‌آمد» یا «آنچه کسی فکرش را نمی‌کرد» به نظر مناسب‌ترین معنا می‌رسید. از این رو برای کتاب عنوان فارسی «انقلاب نااندیشیدنی در ایران» برگزیده شد.

کرزمن در این اثر برای اشاره به فعالانی که شعارها و ارزش‌های اسلامی را مطرح می‌کردند از واژه اسلام‌گرا استفاده کرده است که اشاره به پیروان اسلام به مثابه یک ایدئولوژی دارد. اما این عنوان همه خوانش‌های گوناگونی را که فعالان اسلامی در آن داشتند، زیر یک چتر قرار می‌دهد که توضیح دقیبقی نیست. نویسنده همچنین از واژه چپ‌گرا برای اشاره به همه فعالانی که ارزش‌های مارکسیستی را در نظر داشتند، استفاده کرده است که با خوانش امروزی در جامعه ایران از واژه چپ و چپ‌گرا که مراد از آن اشاره‌ای به گروه خاصی از فعالان سیاسی است که پس از انقلاب شکل گرفتند، متفاوت است.

به اعتقاد نویسنده، نخستین جمهوری اسلامی عصر اخیر را به قدرت رساند و تنها نمونه اقنلاب اسلامی مردمی است. انقلاب ایران یکی از مردمی‌ترین قیام‌های تاریخ جهان محسوب می‌شود. عناوین این کتاب 494 صفحه‌ای شامل «ظهور اعتراض، بسیج شبکه مساجد، جاذبه‌های شیعی، اعتصادب عمومی، شکست مشت آهنین، یک جنبش شدنی و نتیجه‌گیری» است. توضیحات نویسنده در باره منابع، قدردانی‌ها، ضمیمه و فهرست اعلام» از دیگر بخش‌های کتاب است.