تحلیلی از مناسک حج

و جهاد، کلمه‌ای فراموش‌شده که به تاریخ سپرده شده‌است و امر به معروف و نهی از منکر که فلسفهٔ جهاد است، چماق تکفیری نه بر سر دشمن که بر سر دوست! و حج! زشت‌ترین و بی‌منطق‌ترین عملی که در میان مسلمانان، هر سال، تکرار می‌شود! و مترقّی‌ترین ابعاد اعتقادی یا عملی خاص تشیع که رهبری انسانی، روح آزادی‌خواهی و مسئولیت انقلابی را به مسلمانان علی‌وار الهام می‌دهد: امامت، عاشورا و انتظار و می‌بینیم که اولی شده‌است ابزار توسّل در برابر تکلیف؛ دومی، مکتب مصیبت! و سوّمی، فلسفهٔ تسلیم و توجیه ستم و جبر فساد و محکومیت قبلی هر گامی در راه اصلاح و هر قیامی در راه عدالت! و این‌همه را با یک سیاست به‌دست آوردند و آن سیاستی بود که کتاب دعا را از قبرستان به شهر آورد و قرآن را از زندگی و شهر، به قبرستان برد و نثار ارواح مردگان کرد و در حوزه‌های درس دین، اصول را پیش روی طلاب علوم اسلامی نهاد و قرآن را از دستش گرفت و روی رَفِ حجره‌اش گذاشت و پیداست که وقتی قرآن، هم زندگی مردم مسلمان را ترک کرد و هم اسلام علمای اسلام را! در غیبت او، همه کاری می‌توان کرد، آنچنان که همه کاری کردند!