احمد نیریزی

احمد بن شمس الدین محمد نیریزی یا میرزا احمد نیریزی، (۱۰۸۷-۱۱۵۵ ه.ق)ملقب به سلطانی از بزرگترین خوشنویسان خط نسخ و کاتبان قرآن در سدهٔ دوازده هجری (اواخر حکومت صفوی) است. او بانی شیوهٔ خاصی در خط نسخ است که مورد استقبال خوشنویسان پس از او قرار گرفت و به نسخ ایرانی شهرت یافته است. او به مناسبت کتابت برای شاه سلطان حسین صفوی برخی از آثارش را با عبارت «سلطانی» رقم یا امضاء می کرده است. احمد نیریزی به بزرگترین خوشنویس خط نسخ شهرت دارد اما شکسته و نستعلیق را هم خوش می نوشته است.

میرزا احمد نیریزی که در شهر نیریز فارس متولد شد. اولین اثری که از او شناخته شده صحیفه سجادیه ای است که در سال ۱۰۸۷ قمری کتابت کرده و در آن نام پدرش را «سلطان محمد» و لقب خود را «شمس الدین» قید می کند.

گرچه از زندگانی او اطلاع دقیقی در دست نیست اما قدر مسلم او به دعوت آخرین پادشاه صفویان به اصفهان مهاجرت کرده و در سال های ۱۱۰۵ تا ۱۱۳۴ هجری قمری در دربار صفوی به کتابت قرآن و ادعیه و نسخ دینی مشغول بوده است. آغاز ورود او را به اصفهان در ۱۱۰۰ قمری نوشته اند.پادشاه صفوی میرزا احمد را به «سلطانی» ملقب کرد.

او در حدود سال ۱۱۰۰ هجری قمری در دربار شاه سلطان حسین صفوی اقامت گزید. ورودش به اصفهان مصادف با اواخر سلطنت شاه سلیمان صفوی و عمدهٔ شهرت و جاه و غزتش در عهد شاه سلطان حسین بوده و فتنه افغان ها را درک کرده است، اما معلوم نیست چگونه از این مهلکه جان به در برده است.

احمد نیریزی در طول عمرش مبلغ شصت هزار تومان صفوی و هدایا و تحف بسیاری از شاه سلطان حسین و درباریان و صاحب منصبان دریافت کرد با وجود این درآمد هنگفت، فقط به اندکی قناعت نموده و بقیه را در راه خدا انفاق کرد میرزا احمد علاوه بر کتابت و خوشنویسی به تعلیم شاگردان نیز اهتمام می ورزید.

با وجود شهرت فراوان از جزئیات زندگی و تاریخ دقیق تولد و درگذشت این استاد مسلم خوشنویسی اطلاع چندانی در دست نیست اما می دانیم دست کم از سال ۱۰۹۶ قمری تا ۱۱۵۲ قمری یعنی بیش از نیم قرن خوشنویسی کرده است.و دکتر بیانی گزارشی از کارهایش اراپه داده که بین ۱۰۹۴ و ۱۱۷۷ است که جمعاً ۸۳ سال می شود. از این رو او عمری دراز داشته و از آغاز جوانی به خوشنویسی مشغول و مشهور بوده است. شهرت احمد نیریزی و استقبال از آثارش در طول زمان زندگی و پس از درگذشتش موجب شده که پای بسیاری از آثار قدیم و یا جدید را که به قلم اساتید دیگر بوده به نام او امضاء کرده و بفروش برسانند. بدین سبب خطوط اصلی میرزای نیریزی مثل یاقوت کمیاب و پربها است.

قدیمیترین منبعی که از او یاد شده تذکره ریاض الشعرا اثر واله داغستانی است که در کتابخانه آستان قدس رضوی است و مجموعه ای نیز منسوب به او شامل سوره فاتحه الکتاب، سوره فتح، چند دعا نیز موجود است که کتابت آن ۱۱۰۴ه. ق است.

میرزا احمد مدت زیادی در اصفهان ماندگار شد وجود آثار متعددی از او نشان می دهد که وی بیشتر عمر خود را در اصفهان گذرانده است استاد سفرهایی به مکه و مدینه و عتبات عالیات و مشهد کرده و هنگام زیارت قبر پیامبر اکرم (ص) اشعاری گفته که به آب زر روی کاغذ خان بالغ به خط نسخ نوشته بیت اول آن این است:

کفر و ایمان را هم اندر تیرگی هم در صفا نیست دارالملک جز رخسار و زلف مصطفی
از میان ۳۸ نسخه دارای رقم احمد نیریزی، که پس از تاریخ ۱۱۰۷ نوشته شده اند در ۱۶ نسخه محل کتابت شهر اصفهان ذکر شده است و وجود عبارت «عبدالداعی لا بود الدولة القاهرة الباهرة...» (همراه با نام یا بدون نام اصفهان) در پایان این نسخه ها نشان از کتابت متوالی آثار او در اصفهان دارد. این وضع توالی اقامت احمد نیریزی را در اصفهان نشان می دهد و اگر گسیختگی هایی در روند پدید آمدن آثار هنری وی مشاهده می شود بیشتر به سبب رویدادهای سیاسی و اجتماعی روزگار او و هجوم افغان ها و منازعات داخلی و از هم گسیختن شیرازه حکومت صفوی است.

خلع شاه سلطان حسین صفوی به دنبال سقوط اصفهان توسط افغان ها و پراکنده شدن درباریان، که پشتیبان هنری و مشوقان وی در کار خوشنویسی بودند ضربه ای شدید برای نیریزی بوده چنان که از آن پس نوشته های او کاهش یافته است و عبارت «... ابودالدولة القاهرة...» و عنوان «دارالسلطنه»را تنها ۱۱۴۶ قمری در آثار وی می بینیم. در واپسین سال پادشاهی صفویان (۱۱۴۷ قمری) اثری از او در دست نیست و از سال ۱۱۴۸ قمری (آغاز پادشاهی نادرشاه) تنها دو قطعه خط از او بازمانده است که آنها نیز آخرین قطعات خط او است. پس از آن هم آثار اندکی از وی بجا مانده که در اصالت برخی از آنها تردید است.

ظاهراً او در اصفهان در گذشته است.انجمن آثار ملی در زادگاهش نیریز بنای یادبودی در بزرگداشت او برپا داشته است.