حسین واعظ کاشفی

ملاحسین واعظ از اکابر و علمای بزرگ سبزوار که به هرات رفت و در همانجا ماند و کارهای بزرگش را درهمانجا به سامان برد، مفسر کامل، فقیه فاضل، محدث عالم، ادیب و شاعر به نام، از نویسندگان و سرایندگان مشهور قرن نهم بود.
ملاحسین واعظ شبی از شبها سعدالدین کاشغری عارف نامی دوران خود را خواب دید که او را میگفت: «زود باش و خود را به منزل ما برسان». ازخواب بیدار شد و در جستجوی سعدالدین کاشغری بیرون شد. و هنگامی که به هرات رسید، سعدالدین جهان را بدرود گفته بود.
ملاحسین واعظ در هرات بر سر مزار سعدالدین کاشغری رفت. و پس از آن به دیدار نورالدین عبدالرحمن بن احمد جامی، شاعر به نام و صوفی بلند آوازۀ کشور رسید، خوابش را بر جامی نقل کرد. جامی گفت: این خواب را چگونه تعبیرمیکنی؟
او در پاسخ گفت : تعبیر آن است که در تربت وی مرا به خاک سپارند.
جامی گفت: بهتر آنست با سعدالدین کاشغری خویشاوندی کنی. و به همین جهت ملا حسین واعظ دختر خواجه اکبر معروف به خواجه کلان را که پسرسعدالدین کاشغری بود برای پسر خود فخرالدین علی گرفت.
ملا حسین واعظ به دعوت و ترغیب عبدالرحمان جامی در شهر باستانی و ادب پرور هرات به جرگه و جمع نقشبندیه وارد شد. و او که در باب وعظ و ارشاد ماهر و استاد بود، لقب واعظ به خود گرفت. در هرات پیوسته به وعظ و ارشاد مشغول بود. او بیان گرم، سخن شیرین، صوت خوش و آهنگ زیبا و دلنشین داشت و در هفته دو و یا سه بار مجلس و منبر و موعظه داشت، یکی روزهای سه شنبه در مدرسه سلطانی و یکی هم روزهای چهار شنبه در سر خاک خواجه ابوالولید احمد و نیز در حظیره سلطان احمد میرزا، و دیگری هر صبح جمعه در دارالسیاده سلطانی و پس از گزاردن نماز آدینه در جامع امیر علیشیر وعظ میکرد و مشتاقان بیانش سر تا پا گوش بودند. و چه بسا روزهایی هم بود که او در تلاوت کلام الله مجید از خود می رفت.
او با شاهزادگانتیموری به خصوص کمالالدین سلطان حسین بایقرا پادشاه نامی دانش پرور در هرات پیوستگی یافت و امیر علیشیرنوایی وزیر معروف دربار وی که در پرورش هنر و دانش از بزرگان بود او را بسیار مینواخت و به نگارش ترغیب می کرد.
مولانا ملا حسین هروی دانشمند پرکار بود. و اکنون بیش از سی و هفت کتاب در فنون مختلف از جمله در تفسیر، حدیث، فقه، اخلاق، تاریخ، نجوم، ریاضیات، عرفان، تصوف و ادب از او بر جای مانده است. او در تمام این دانشها زبردست و در نظم و نثر زبان فارسی نیرومند بود. بسیاری از اشعارش را در تألیفات خود نیز آورده است. ملاحسین واعظ در شعر فارسی کاشفی تخلص میکرد، و از این رو به او کاشفی هم می گفتند. مؤلفات معروف کاشفی بدین قرار است:
1. جواهر التفسیر لتحفة الامیر؛ که آن را به زبان فارسی به نام امیر علیشیر نوشته و جلد اول آن از آغاز قرآن کریم تا سوره آل عمران است، و از نگارش آن در سال890 هجری قمری فراغت یافت. و در سال 892 هجری قمری به تألیف جلد دوم آن آغاز کرد، ولی نتوانست آن را به پایان برساند.
2. مختصر الجواهر. این تفسیر نیز به زبان فارسی است و در ظاهر خلاصهای از کتاب جواهر التفسیر او است.
3. جواهرالاسرار و زواهرالانوار، در شرح مصطلحات صوفیان.
4. جامع الستین، این کتاب تفسیر عرفانی و اخلاقی و تاریخی سوره یوسف در 60 فصل به زبان فارسی است. و آن را در شصت مجلس املا کرده است و به همین دلیل جامع الستین را بر او نام نهاده است.
5. المواهب العلیه، تفسیر فارسی معروف به تفسیر حسینی، این کتاب در دو جلد است، جلد اول آن از ابتدای قرآن کریم تا پایان سوره کهف و جلد دوم آن از سوره مریم تا آخر قرآن مجید است. و آن را در محرم 897 هجری قمری به نام امیر علیشیرنوایی به نوشتن آغازکرده و در 2 شوال 899 هجری قمری به پایان رسانده است.
6. روضة الشهداء، به زبان فارسی از اثرهای معروف و مشهور کاشفی است نثر او در این کتاب از بهترین نمونه های نثر فارسی به شمار می رود. وقایع و داستان پردازیها عالی، جمله ها استوار و محکم است. نظم و نثر با هم آمیخته و از شاهکارهای تراژدی در زبان فارسی به شمار می رود. روضة الشهداء در بارة شرح شهادت سرورشهیدان حسین بن علی(ع) و یاران آن حضرت است. این کتاب مدتهای بسیار طولانی در ایران و نیز در افغانستان امروزی در میان شیعیان متداول و مورد استفاده بود و به ایام عزاداری ماه محرم و صفر در منبر و حسینیه مورد استفاده وعاظ و روضه خوانها قرار می گرفت. و در مجالس سوگواری مردمانی که به یاد شهدی کربلا دور هم می نشستند خوانده می شد. و اصطلاح «روضه» و «روضه خوانی» بر گرفته از نام همین کتاب است. او این کتاب را در سال 908 هجری قمری به پایان رسانیده است.
7. شرح مثنوی، و آن را نیز در هرات نوشته است.
8. لباب معنوی فی انتخاب مثنوی، این کتاب خلاصهای از مثنوی است و به خواهش رفقای طریقت خود آن را فراهم کردهاست.
9. لب لباب مثنوی؛ که آن را پس از تألیف لباب معنوی به راهنمایی مسیب نامی از بزرگان دربار هرات گزینش کرد و کتاب خلاصه ای از آن فراهم نمود. او این کتاب را در روز شنبه آخر ماه مبارک رمضان 875 هجری قمری به پایان رسانده است.
10. اخلاق المحسنین معروف به اخلاق محسنی، که آن را به پیروی از اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی و اخلاق جلالی علامه دوانی به نام سلطان ابومحسن میرزا پسر سلطان حسین نوشته و در سال 900 هجری قمری از نگارش آن فراغت یافته است. کتاب اخلاق محسنی، از معروفترین کتابهای اخلاق به زبان فارسی است.
11. مخزن الانشاء، کتابی در اصول انشاء و نامه نویسی است و آن را به نام سلطان حسین و امیرعلیشیر نوشته است.
12. کتاب دیگری در انشا که آن را به جدول نوشته و در جمادی الآخر 907 هجری قمری در روزهای واپسین عمرش به پایان رسانیده است.
13. انوار سیهلی تهذیب کلیله و دمنه، این کتاب به زبان فارسی روان به نام شیخ امیر احمد سهیلی کتابت کرده است و تحریر جدیدی از کلیله و دمنه، مجموعه ای از افسانه های حکمت آمیز از زبان پرندگان و دیگر حیوانات است. قصد او از این تحریر رفع غرابت لغات، از استعارات و الفاظ دشوار در نثر کلیله و دمنه بوده است.
14. بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، در بیان اقسام صناعت شعری و بدیع.
15. اسرار قاسمی در سحر و طلسمات، این کتاب را به زبان فارسی در سال 907 هجری قمری به نام میر سید قاسم از امرای دولت صفویه نگاشته است و پسرش فخرالدین علی آن را خلاصه کرده است.
16. جام جم یا آئینه اسکندری، در استخراج مطلوب ها و کشف نهانی ها، این کتاب را به زبان فارسی به رشته تحریر آورده است.
17. لوایح القمر، آن را در احکام نجومی ماه، به نام شمس الدین محمد پرداخته و به سال 878 هجری قمری از آن فراغت یافته است.
18. میامن المشتری که آن را در احکام نجومی ستاره مشتری تألیف کرده است.
19. سواطع المریخ که آن را در احکام نجومی ستاره مریخ نوشته است.
20. لوامع الشمس که آن را در احکام نجومی خورشید نگاشته است.
21. مناهج الزهره که آن را در احکام نجومی ستاره زهره تألیف نموده است.
22. نصایح عطارد که آن را در احکام نجومی ستاره عطارد نوشته است.
23. مواهب الزحل که آن را در احکام نجومی ستاره زحل نوشته و در سال 910 هجری قمری آن را به پایان رسانده است.
24. مرصد الاسنی فی استخراج اسماءالحسنی .
25. رسالة العلویه که آن را به نام شیخ عبدالله نقشبندی نوشته است.
26. تحفة العلیة.
27. رساله در علم اعداد .
28. رساله در اوراد و ادعیه.
29. رساله حاتمیه در حکایات راجع به حاتم طائی که به نام سلطان حسین بایقرا در 891 هجری قمری پرداخته است.
30. تحفة الصلوة که آن را در رمضان 889 هجری قمری به پایان رسانده است.
31. رسالة العلیة فی احادیث النبویه شامل چهل حدیث از احادیث نبوی است.
32. اختیارات نجوم.
33. فیض النوال فی بیان الزوال.
34. مفاتیح الکنوز در کیمیا مجموعه رسائل حکما در بیست رساله.
35. میامن الاکتساب فی قواعد الاحتساب .
36. آینه سکندری در حساب .
37. صحیفه شاهی.
38. مرآت الصافی صفات المصطفی.
ملا حسین واعظ کاشفی پس از سالها وعظ و ارشاد کشف و شهود و تألیف و تصنیف به سال 910 در هرات دار فانی را وداع گفت و در نزدیکی عیدگاه سابق هرات بخاک سپرده شده است. باغ وایوانی بزرگ در مقابل مزارش احداث گردید که متاسفانه در اثر اشغال افغانستان و جنگ نیروهای شوروی سابق ویران شده است.