بررسی تطبیقی نظریه های ولایت فقیه

معرفی کتاب

مهم ترین مسئله شیعیان در عصر غیبت، پرسش از حق حاکمیت و حکومت است:
آیا تشکیل حکومت در عصر غیبت جایز است؟ در صورت جواز، چه کسانی حاکم خواهند بود؟ شرایط و خصوصیات آنان چیست؟ مردم در تعیین آنان چه نقشی برعهده دارند؟
بحث اصلی در طرح این گونه سؤال ها، بررسی چالش های نظریه ولایت فقیه و نظام جمهوری اسلامی مبتنی بر این نظریه است. تأسیس نظام سیاسی جمهوری اسلامی در ایران، برای اندیشوران مجالی را فراهم آورد تا با تأمل و تعمّق بیشتر به بحث ولایت فقیه بپردازند و زوایای تاریک و مبهم آن را روشن کنند. از میان نظریه های ارائه شده درباره حکومت در دوره غیبت معصوم، دو نظریه ولایت انتخابی فقیه و ولایت انتصابی فقیه برجستگی خاصی یافته است، به طوری که می توان نظریه های دیگر را حول این دو نظریه سامان دهی کرد، به عبارتی، اگر از منظر مشروعیت به بحث توجه شود، نظریه های مختلف ولایت فقیه حول این دو نظریه سامان خواهد یافت و تفاوت ها و اختلاف ها تنها در قبض و بسط اختیارات در هر کدام از این دو نظریه خواهد بود.

هدف پژوهش را می توان در پاسخ به این سؤال اساسی جست وجو کرد که نظام سیاسی مبتنی بر نظریه ولایت انتخابی فقیه و نظریه ولایت انتصابی فقیه چه وجوه افتراق و اشتراکی با یکدیگر دارند؟ به عبارت دیگر، نقطه عزیمت این دو نظریه که باعث قرابت و یا دوری آنها از یکدیگر می شود، چیست؟ سؤال اساسی مذکور را می توان در قالب سؤال های فرعی زیر بیان کرد:
1. مبنای مشروعیت در نظریه های ولایت انتخابی فقیه و ولایت انتصابی فقیه چیست؟
2. ساختار نظام سیاسی ولایت فقیه و فرآیند قدرت، یعنی کسب، توزیع و حفظ قدرت با توجه به این دو نظریه چگونه است؟
3. مناسبات نظام ولایت فقیه با شهروندان در این دو نظریه چگونه است؟
4. نحوه تعامل با پدیده ها و چالش های جدید در نظریه های ولایت انتخابی فقیه و ولایت انتصابی فقیه چگونه است؟

برجستگی های اثر نسبت به آثار مشابه:
در این کتاب، دو نظریه عمده درباب ولایت فقیه، یعنی نظریه ولایت انتخابی فقیه و نظریه ولایت انتصابی فقیه تبیین می شود و در این راستا در پژوهشی پسینی تفاوت ها و اشتراکات آنها و نقش مردم در حکومت براساس این دو نظریه مورد بررسی قرار می گیرد.

شایان ذکر است نویسنده در مواردی از این پژوهش، به مباحث و مفاهیمی مدرن همانند مشارکت سیاسی، جامعه مدنی، تحزب و ... می-پردازد و این تحقیق در صدد است از منظر پسینی نسبت نظریه های ولایت فقیه را با این مفاهیم و پدیده ها بکاود و جایگاه این بحث ها را در نظریه های مذکور مورد بررسی قرار دهد، از این رو تحقیق حاضر، رویکردی توصیفی - تحلیلی و در برخی موارد رویکردی انتقادی به مباحث دارد و در این نسبت سنجی ها به منازعات مبنایی و روشی وارد نمی شود.

نویسنده در این کتاب، با توجه به وجود بحث ها و تحقیقات بسیار درباره دو نظریه ولایت انتخابی فقیه و ولایت انتصابی فقیه، به اثبات نظریه ولایت فقیه در دوره غیبت نمی پردازد و آن را مفروض و واقعیتی عینی در نظر می گیرد. گفتنی است در این بررسی سعی شده از داوری های ارزشی و پذیریش نظریه ای، و رد و انکار نظریه دیگر اجتناب گردد و مباحث به گونه ای منصفانه سامان یابد و قوت ها و ضعف های هر نظریه به صراحت مطرح شود.

روش تحقیق و شیوه ارائه مطالب:
روش ارائه مباحث کتاب، توصیفی - تحلیلی است؛ به این معنا که نویسنده در این کتاب ضمن توضیح و توصیف مباحث، به طرح نقاط مبهم و مجمل و احتمالاً پرسش هایی برای تکمیل مباحث می پردازد. شیوه گردآوری داده ها و اطلاعات، کتابخانه ای می باشد. گفتنی است در این پژوهش رابطه فرد و دولت در نظریه های ولایت فقیه، نظریه ای پسینی و درجه دوم است و در پی اثبات و ابطال یا حمایت و رد هیچ یک از نظریه های مورد مطالعه نیست، بلکه از هست ها سخن می گوید نه از بایدها، از این رو در پی تحلیل واقعیت های موجود در نظریه ها است، نه در مقام تعیین آرمان ها و بایسته ها و ارائه رهنمود برای نیل به آرمان ها. بنابراین، اشاره به جنبه های عینی و نتایج و پیامدهای عملی و واقعی نظریه ها - که البته در جای خود اهمیت دارد - در حیطه پژوهش حاضر نیست و این تحقیق صرفاً به تبیین، توصیف، تحلیل و مقایسه نظریه های ولایت فقیه می پردازد و تفاوت ها و اشتراک های آن ها را از منظر پژوهشگری بی طرف بیان می کند.

نتیجه اثر:
مدعایی که در این کتاب در پی بررسی آن هستیم، این است که نظام سیاسی ولایت فقیه بر اساس نظریه های ولایت انتخابی فقیه و ولایت انتصابی فقیه، تفاوت ها و اشتراک هایی در خاستگاه مشروعیت، فرآیند قدرت و ارکان نظام سیاسی و رابطه فرد و دولت به ویژه در میزان انطباق و عدم انطباق با پدیده ها و چالش های جدید دارد. این تفاوت ها و اشتراک ها در برخی موارد، توانسته این دو نظریه را به یکدیگر نزدیک، و یا از هم دور کند. نتیجه منطقی وجوه تمایز و اشتراک، این است که رگه های دموکراتیک و غیردموکراتیک را می توان از درون این دو نظریه به دست آورد.

مباحث اصلی اثر:
این کتاب از یک مقدمه، چهار فصل و یک نتیجه گیری تشکیل شده است. در فصل اول، از مبانی و مفاهیم سخن به میان می آید. در این فصل ضرورت نظام سیاسی، ضرورت نظام سیاسی دینی، مبانی کلامی ولایت فقیه، مبانی اصولی - فقهی ولایت فقیه و خاستگاه و مشروعیت نظام سیاسی مبتنی بر نظریه های ولایت انتخابی و انتصابی فقیه مورد بررسی قرار می گیرد. در واقع، مبانی و مفاهیم اصلی پژوهش حاضر و نیز قائلان عمده این دو نظریه در این فصل مورد بررسی قرار می گیرد.

در فصل دوم، به ساختار سیاسی نظام ولایت فقیه در دو نظریه ولایت انتخابی فقیه و ولایت انتصابی فقیه اشاره می شود و به طور مشخص از مباحث رهبری (شرایط، حدود و اختیارات) و فرآیند قدرت یعنی چگونگی کسب، توزیع، حفظ و شیوه انتقال قدرت سخن به میان می آید.

فصل سوم، عهده دار مباحث مناسبات نظام سیاسی با شهروندان در نظریه های ولایت انتخابی فقیه و ولایت انتصابی فقیه است. هدف اساسی این فصل، بحث درباره مسایلی هم چون حوزه حقوق خصوصی و عمومی، مسئولیت و پاسخ گویی رهبری و نظام ولایت فقیه، حقوق مخالفان و قلمرو مشارکت سیاسی می باشد.

فصل چهارم به نحوه تعامل نظریه ولایت انتخابی فقیه و نظریه ولایت انتصابی فقیه با پدیده ها و چالش های معاصر می پردازد. در این فصل، مسایلی نظیر تحزب، جامعه مدنی و مطبوعات به عنوان مهم ترین چالش های کنونی این نظریه مورد بررسی قرار می گیرد.

تذکر این نکته لازم است که در این پژوهش، بر نظریه ها توجه و تأکید شده و از بحث های تطبیقی عینی و آنچه در طول این سال ها اتفاق افتاده است، بحثی به میان نیامده است، زیرا دامنه بحث قدری فراتر از اهداف اصلی این تحقیق است و پژوهش یا پژوهش های مبسوط دیگری می طلبد، همچنین نظریه ولایت انتخابی فقیه در مدت زمانی که از تولد آن می گذرد ، جنبه عینی و عملی به خود نگرفته است؛ البته با این فرض که نظام جمهوری اسلامی ایران معطوف به نظریه امام خمینی است و ایشان به نظریه ولایت انتصابی فقیه قائل هستند که نگارنده در تحقیق حاضر حتی بر این فرض نقدهایی وارد کرده است.